Gezgin Dergi
Yazı: Semanur Sönmez Yaman – Fotoğrafl ar: Halit Ömer Camcı
Kırmızının yeşile, mavinin topaza bir gülümseyip bir arkasını döndüğü, renklerin paletlerden çıkıp hayata katıldığı bir alem… Dünyanın en kadim sanatlarından biri… Binlerce yıl genç kalmayı başarmış, adını tarihin en eski kitaplarına yazdırmış bir prenses…
Batik kelimesinin tarihçesi, uygulanışı kadar eski. Hem de bütün dünyada. Çünkü bizim dilimizde de onlarca yıldır kullanılan bu kelime, Malaycadan geliyor… Üstelik yazılışından okunuşuna kadar orijinal… Malezya lügatinde; nokta, noktalamak, resim çizmek anlamına geliyor. Bugün kullanılan “batik” kelimesi, farklı dillere hiç değişmeden girmiş. Hindistan, Sri Lanka, Çin, Japonya, Güneydoğu Asya, Türkistan ve Batı Afrika bugün aynı ad altında farklı batik uygulamalarıyla çıkıyor karşımıza…
Kelimenin kökeni “titik” yani “yazı” kelimesine uzanıyor. Endonezya yerel dilinde karşılığı “ambatik”.
Batik; yaşam kültürüyle tekstilin, sanatla renklerin harmanlandığı egzotik bir sanat. Myanmar, Tayland, Malezya ve Endonezya insanının ortak dili… İlk uygulama yeri -tarihçilerin tartışmalarını bir kenara bırakırsak- bugün Endonezya sınırları içinde bulunan Java… İpuçları, M.Ö. II. Yüzyıla kadar uzanıyor. Malay hakimiyetindeki bölgede uygulanan bu yöresel el sanatı, kaşifler ve gezginler aracılığıyla önce yarımadaya, sonra bütün dünyaya yayılmış. İlk batiklerde renkler ve motifler tamamen Java kültürünü yansıtıyor.
Zaman, batiği, farklı kültürlerin yarıştığı bir olimpiyat oyunu haline getirdi. Ancak Java etkisi hiçbir zaman tamamen silinmedi. Günümüzde kullanılan sembol ve şekiller de, Javalara ait motiflerden izler taşıyor.
Kökleri Java’da olsa da, batik, 20. yüzyıl Malezya’sında yeni bir form kazandı ve kullanılan teknikler farklılaştı. Batik sanatçıları, (Evet yanlış okumadınız, Malezya’da batik bir tekstil ürünü değil bir sanat alanı. Bir batik sanatçısının da ressamdan farkı yok.) bir yandan uygulama teknolojilerini geliştirirken, diğer yandan motiflerdeki çeşitliliğe ve renklerin kullanım alanına yeni açılımlar getirdiler. Üreticiler de, sanatçıların batiğe kattığı bu yeniliklere çok kısa zamanda uyum sağladı. Öyle ki batik, Malaylar için büyük ve önemli bir iş kolu haline geldi.
KIYAFET BATİĞİ VE MALAY KÜLTÜRÜNDEKİ ÖNEMİ…
Batik en çok yöresel Malay giysileri “baju kebaya” ve “baju kurung”da kullanılıyor. Biri bele oturan, diğeri iki bol parçadan oluşan bu folklorik kıyafetleri bugün de kentlerin en işlek caddelerinde, her yaş ve meslekten Malay kadının üzerinde görmek mümkün. Ayrıca her ayın ilk ve 15. gününde, kadınların iş yerlerine bu rengârenk kıyafetlerle gelmeleri hükümet tarafından teşvik ediliyor.
Sadece kadınlar değil, batik ürünler erkekler arasında da oldukça popüler… Özel ve resmi davetlerde batiğin önemi artıyor. Düğünler, dini- resmi bayramlar, kutlamalar ve toplu akşam yemeklerine erkeklerden batik gömlek giymeleri isteniyor.
Çiçekler, hayvanlar ve soyut desenler, en ağır resmi davetleri bile tekdüzelikten kurtarıyor. Geleneksel değerlerinden kopmadan, reddi miras yapmadan kültürel dokusunu koruyan bir toplum Malaylar. Ülkedeki teknolojik devrime, bilgi çağına rağmen; modernliği takım elbise ve kravatla resmetmeyen nadir ülkelerden biri. Bölge halkı, yıllar süren İngiliz sömürgesinin izlerini, geleneklerine sıkı sıkıya sarılarak siliyor bir bakıma.
BATİK VE GÜNLÜK HAYAT
Günümüzde, batik sanatı kullanılarak kravat, gömlek, tişört, başörtüsü ve hatta ayakkabılar üretiliyor. Dekorasyon alanında da batiğin özel bir yeri var. Döşemelikler, perdeler, servis örtüleri ve kumaşın kullanıldığı her şeyde batik uygulamalarına rastlamak mümkün. Batik, bölge insanı kadar turistlerin de ilgisini çekiyor. Batik uygulamalı hediyelik eşyalar ülkenin önemli gelir kaynaklarından biri.
GELENEKSEL YÖNTEM
Batik bölgede hem geleneksel, hem de modern yöntemlerle yapılıyor. Makbul olanı tabii ki el emeği göz nuru olanlar. Geleneksel yöntemler, binlerce yıl önce Malay sanatçıların kullandığı aletlerle uygulanıyor. Renkler bugün de ahşap kazanlarda oluşturuluyor. Tek fark, ahşap şablonların yerini alan metal, plastik ve tek kullanımlık şablonlar…
Batik uygulanacak kumaş önce sade renklere boyanıyor. Bu boyaların üzerine desenler yapılıyor. Yetenek ve yaratıcılığın zirvesinde, sanatçıların yumuşak kalemlerle çizdiği figürler var. En değerli batikler, kıymetli ipek kumaşlar üzerinde, hata kabul etmeyen fırça darbeleriyle ortaya çıkıyor…
Renk ve desen, bölge halkının zevkine göre şekilleniyor. Renk yelpazesinde ağırlık, canlı, göz alıcı renklerden yana. Motifler yaşamın içinden, özellikle tabiattan seçiliyor… Huzur veren palmiye yaprakları, fosforlu kanatlarıyla dans eden kelebek, binlerce yıl öncesine ait etnik figürlerle kumaş üzerinde buluşuyor. Kıyı kasabalarında, balıklar ve deniz canlıları ile okyanusun binbir rengi ekleniyor desenlere… Profesyonel ve ihtişamlı bir buluşma bu.
Mavi, kahverengi, mercan kırmızısı, turkuaz, pembe, portakal rengi ve yeşilden oluşan kombinasyon gözü hiç rahatsız etmiyor. Üstelik bu renk cümbüşündeki uyum, seyredenleri kıtalar aşırı bir yolculuğa çıkarıyor…
KUMAŞ SEÇİMİ
Batikte kumaş seçimi önemli, özellikle uygulanacak batik yönteminin uyumu ve kumaşın kullanım alanı bu konuda en belirleyici unsur. Keten ve viskon en çok tercih edilen kumaşlar. İpek, batik sanatında özel bir yere sahip ancak ipek üzerinde çalışmak titizlik istiyor. İpek batiklerde fabrikasyon üretime yer yok. Kasnağa gerilen ipek kumaşlar, sanatçıların sihirli ellerinde eşsiz birer şahesere dönüşüyor… İpek üzerine yapılan batiğin bire bir kopyalanması imkânsız. Bu yüzden hiç kimse aldığınız ürünün aynısına sahip olamıyor. İpek batiği diğerlerinden farklı ve çekici kılan da verdiği bu ayrıcalık hissi…
MODERN BATİK
1900’lü yılların başında sanatçıların geleneksel yöntemleri yerini daha hızlı yapılan endüstriyel baskılara bırakmaya başladı. 1930 yılında artan taleple fabrikasyon üretim hız kazandı. Batikte eskiden küçük, yöresel motifler ağırlıklıyken, artık farklı renk ve desenler deneniyor. Batikten her türlü kıyafet yapılabiliyor. Sadece şekiller değil renkler de farklı anlamlara sahip bu sanatta.
STATÜ SEMBOLÜ
Önceleri sadece kıyafetleri renklendirmek için kullanılan batik, zamanla sosyal statü belirlemede etkin bir dile dönüşmüş. Bazı desenler, önemli aileler ya da belli statüdeki insanların kıyafetlerine uygulanmış yıllar boyu. Bunun en güzel örneği kraliyet ailesi… Sarı renk, diğer alanlarda olduğu gibi batikte de kraliyet ailesine ait. Kraliyet sembolleri, kıyafetten döşemelere kadar sarının her tonunda altın ışıltıları saçıyor. Batik uygulamaları, bağlama, katlama, kalıp, kazıma ve tjanting olarak 5 ana teknikle yapılıyor.
BAĞLAMA BATİK:
Boyanmamış ya da açık renkli kumaş, arzu edilen kompozisyonu oluşturacak şekilde bağlanır. Boyama her renk için açıktan koyuya doğru kademe kademe yapılır. Türkiye’de batik denince akla, bu en kolay batik türü geliyor. Bu yöntem, özel ilgisi olanlar tarafından evde bile kolaylıkla uygulanabiliyor.
KATLAMA BATİK :
Kumaş önce katlanarak boyanmaması istenen yerler mumla örtülür. Uygulama sonunda simetrik bir görünüm oluşur.
KALIP VE KAZIMA BATİK :
Kazıma batikte kumaş önce çerçeveye gerilir, üzerine kazınabilecek bir yüzey oluşana kadar sıcak bal mumu ve parafin karışımı sürülür. Çerçeveden çıkarılan kumaş; farklı materyallerle kazınarak istenen desen oluşturulur. Mumlu kumaş daha sonra boyaya batırılır. Son aşamada, kumaşı kaplayan mum, ütülenerek ya da kaynatılarak kumaştan arındırılır.
Bal mumu ve parafin, kumaşa şeffaf bir parlaklık kazandırdığından iki cam arasına yerleştirilip ışık verildiğinde tam bir vitray görünümü elde edilir.
TJANTİNG BATİK :
Tjanting; metal alaşımlı bir çeşit kepçe… Mumun sıcaklığını koruması açısından bakır ya da sarı metal pirinçten yapılıyor. Oluklu kısımları mumun kumaş üzerine farklı kalınlıklarda akıtılması için numaralı. Bu tekniğin en belirgin özelliği, çatlayan mumun boyanması sonucu kumaşta oluşturduğu kırık efektleri… Yapılan ürünün yüzde yüz tekrarı mümkün değil.
GUTTA:
Bu 5 tekniğin dışında, gutta tekniği de batik sanatında önemli bir yere sahip. Gutta; benzin, kauçuk ve parafinden yapılan bir madde. Bu malzemeyle yapılan çizim kumaşta kontörler oluşturur. Gutta ile çizilen desenin içi, boyayla doldurulur. Guttalı batik, kumaşın yanı sıra ıhlamur ve kavaktan yapılmış ahşaba da uygulanıyor. Bu teknik, diğer yöntemlerle yapılan batik kumaşlarda son etkiyi vermek için de kullanılıyor.
BATİK, MUTLAKA BATİK, İLLA BATİK…
Batik Malaylar için günlük hayatın vazgeçilmez bir parçası…
Her batik parçasının ortaya çıkışındaki duygu yükü, kumaşa eşsiz özellikler kazandırır. Nasıl Anadolu’da oyalara, kilimlere dökerse genç kızlar içlerini, güneydoğu Asya’da batikler benzer duygular anlatır hal diliyle…
Kâh tapınakları süsler, kâh en özel günlerinde gelin-damadı…
Başlarda örtü olur ipek hafifliğinde…
Penceresindeki perde, belindeki etek, hatta ev işi yaparken bağladığı önlüğü bölge insanının…
Küçük kızlar, annelerinin batik etekliklerine özenir, büyüyüp, kendi süslü batiklerine sahip olacakları günü iple çekerler.
Erkek çocuklar ise babalarının gömleklerinden birini giyebilmenin hayaliyle büyür Güneydoğu Asya’da.
Çeyiz sandıkları türlü batiklerle doludur, azla yetinilmez, fazladan zarar gelmez.
Nesilden nesile aktarılan bir mirastır aile yadigârı batikler. 100-150 yıllık, dokusunda büyükannelerin kokusunu saklayan motifler dile gelir en kıymetli raflarda…
Yeni gelinin çeyizidir çoğu zaman, bazen de kıymetli bir dosta, bir misafire sunulan hediye. Antika bir batik parçasından daha kıymetli bir hediye var mıdır ki?
Sizin de yolunuz bir gün güneydoğu Asya’ya düşerse, sevdiklerinize birer parça batik ürün almayı unutmayın derim…
Gezgin Dergi – Bu yazı 2008 yılının Ocak ayında yayınlanan Gezgin dergisinin 12. sayısından alınmıştır.
