Geçmiş Yüzyılın Gezginleri 5. Bölüm

YIL­DIZ FO­TOĞ­RAF AR­Şİ­Vİ

Yazı: Dr. Hi­da­yet NU­HOĞ­LU (IR­CI­CA) – Or­han M. ÇO­LAK (IR­CI­CA)

Yu­ka­rı­da işa­ret edil­di­ği üze­re Os­man­lı Sa­ra­yı ve bil­has­sa II. Ab­dül­ha­mid Han fo­toğ­raf ko­nu­su ile ya­kın­dan alâ­ka­dar ol­muş­lar ve çe­şit­li yön­le­ri ile fo­toğ­raf­tan fay­da­lan­ma im­kâ­nı ara­mış­lar­dır. İlk dev­ri, bir ba­kı­ma Ab­dü­la­ziz Han dev­ri­ni ya­ban­cı fo­toğ­raf­çı­lar dev­ri ka­bul ede­bi­li­riz. Bu de­vir ay­nı za­man­da yer­li fo­toğ­raf­çı­la­rın da ye­tiş­me dev­ri­dir. Ka­na­ati­miz­ce II. Ab­dül­ha­mid Han dev­ri ise bir yan­dan yer­li fo­toğ­raf­çı­lar dev­ri ol­du­ğu gi­bi, bir baş­ka ci­het­ten de bil­has­sa dev­le­tin fo­toğ­ra­fı aza­mî şe­kil­de kul­lan­ma gay­re­tin­de ol­du­ğu bir de­vir ola­rak mü­ta­la­a edi­le­bi­lir. Yu­ka­rı­da, ba­zı ar­şiv bel­ge­le­ri ve ga­ze­te ha­ber­le­ri­ne da­ya­nı­la­rak, fo­toğ­ra­fın, Sa­ray ta­ra­fın­dan, is­tih­ba­rat­tan en­van­ter çı­kar­ma­ya, mu­ha­re­be sa­fa­ha­tı­nın ta­ki­bin­den hü­vi­yet tes­bi­ti­ne, çe­şit­li fa­ali­yet­le­rin ra­por­la­rın­da tev­sik ve ta­nı­tım fa­ali­ye­ti­ne ka­dar pek­çok sa­ha­da kul­la­nıl­mış ol­du­ğu­na işa­ret edil­miş­ti. Bu yak­la­şı­mın ta­bi­î bir ne­ti­ce­si ola­rak Yıl­dız Sa­ra­yı’nda çok de­ğer­li bir fo­toğ­raf ko­lek­si­yo­nu mey­da­na gel­miş­tir.

Yıl­dız Sa­ra­yı Ko­lek­si­yo­nu ve­ya Sul­tan II. Ab­dül­ha­mid Ar­şi­vi ad­la­rı ile ta­nı­nan bu ko­lek­si­yon; Yıl­dız Sa­ra­yı Kü­tüp­ha­ne­si’nde­ki di­ğer mal­ze­me me­ya­nın­da, Cum­hu­ri­yet’in ku­ru­lu­şun­dan son­ra İs­tan­bul Üni­ver­si­te­si Kü­tüp­ha­ne­si ko­lek­si­yo­nu­na da­hil edil­miş­tir. İs­lâm Kon­fe­ran­sı Teş­ki­lâ­tı, Ta­rih, Sa­nat ve Kül­tü­rü Araş­tır­ma Mer­ke­zi (Ir­ci­ca) Ge­nel Di­rek­tö­rü Prof. Dr. Ek­me­led­din İh­sa­noğ­lu’nun ıs­rar­lı ta­kip ve gay­ret­le­ri ne­ti­ce­si; mer­ke­zin adı­na ya­pı­lan mü­ra­caa­tı Üni­ver­si­te Yö­ne­tim Ku­ru­lu’nca olum­lu kar­şı­lan­mış ve ha­zır­la­nan bir pro­to­kol ile bu ko­lek­si­yo­nun; bi­ri Ir­ci­ca, di­ğe­ri İs­tan­bul Üni­ver­si­te­si Kü­tüp­ha­ne­si’ne ve­ril­mek üze­re iki ta­kım rep­ro­dük­si­yo­nu yap­tı­rıl­mış­tır.

Ir­ci­ca, mer­hum Edip Öz­ka­le’nin ida­re­sin­de bir ça­lış­ma gru­bu teş­kil et­miş, Üni­ver­si­te men­sup­la­rın­ca ha­zır­lan­mış bil­gi lis­te­le­ri ve al­büm­ler­den tes­bit edi­len bil­gi­ler­den de ya­rar­la­nı­la­rak, bu önem­li en­for­mas­yon kay­na­ğı­nın tas­nif ve araş­tı­rı­cı­la­rın hiz­me­ti­ne su­nul­ma­sı­nı sağ­la­mış­tır.

Yal­nız Tür­ki­ye de­ğil, dün­ya fo­toğ­raf­çı­lı­ğı için de de­ğer­li olan bu önem­li ko­lek­si­yon hak­kın­da muh­te­lif ha­cim­de ve çe­şit­li dil­ler­de bir mik­tar neş­ri­yat var­dır, an­cak ka­na­ati­miz­ce bun­lar bu ko­lek­si­yo­nun ta­nı­tıl­ma­sı için ye­ter­siz­dir. Bu­ra­da he­men ifa­de et­mek­te fay­da mü­lâ­ha­za edi­yo­ruz, bu ko­lek­si­yo­nun pa­ra­le­lin­de ele alın­ma­sı­nı doğ­ru bul­du­ğu­muz Os­man­lı ve­ya Tür­ki­ye fo­toğ­raf­çı­lı­ğı ko­nu­sun­da­ki baş­ta de­ğer­li araş­tı­rı­cı­lar Özen­des ve Öz­tun­cay’ın cid­di araş­tır­ma mah­su­lü ça­lış­ma­la­rı ol­mak üze­re, mev­cud mal­ze­me­ye nis­bet­le pek mah­dud sa­yı­la­bi­le­cek neş­ri­yat da bi­ze gö­re ko­nu­yu ta­ma­mıy­la kap­sa­mak­tan uzak­tır.

Bu ko­lek­si­yon, Ir­ci­ca’da ya­pı­lan ilk tes­bi­te gö­re, mü­ker­rer­ler da­hil 962 al­büm­de top­lan­mış 38599 ka­re­den mey­da­na gel­miş­tir. Bu ka­re­le­rin iki­bin ka­da­rı gra­vür, az bir mik­da­rı ba­sı­lı fo­toğ­raf bü­yük bir kıs­mı ara­la­rın­da mü­ker­rer­ler de bu­lun­sa ori­ji­nal fo­toğ­raf­lar­dan mey­da­na gel­mek­te­dir. Bu fo­toğ­raf­la­rın tak­ri­ben bin ka­da­rı son­ra­dan el­le renk­len­di­ril­miş­tir.

Tes­bit­le­ri­mi­ze gö­re 1862-1917 za­man di­li­mi­ni kap­sa­yan bu fo­toğ­raf­la­rı ka­na­ati­miz­ce baş­lı­ca:

1. Çe­şit­li yer­le­şim bi­rim­le­ri

2. Muh­te­lif mi­ma­rî eser­ler, çe­şit­li bi­na­lar

3. Sı­na­î, sıh­hî, zi­ra­î mü­es­se­se­ler, de­mir­yo­lu in­şaa­tı

ve eği­tim ve ben­ze­ri ku­rum­lar

4. İmar fa­ali­yet­le­ri, de­mir­yo­lu ve köp­rü in­şa­at­la­rı

5. Şa­hıs­lar

6. Örf ve âdet­ler

7. Ba­zı fa­ali­yet­le­rin ra­por­la­rı

8. En­van­ter ve de­mir­baş tes­bit­le­ri

9. Se­ya­hat­le­re ait tes­bit­ler

10. Muh­te­lif eş­ya­ya ait ima­lat ve sa­tış ka­ta­log­la­rı

11. Baş­lı­ca at­lar ol­mak üze­re çift­lik ve ha­ra­lar­da­ki

hay­van re­sim­le­ri

12. Si­lâh ka­ta­log­la­rı

13. Ge­mi fo­toğ­raf­la­rı

14. Muh­te­lif fo­toğ­raf­lar

ol­mak üze­re çe­şit­li baş­lık­lar al­tın­da top­la­mak müm­kün­dür.

Coğ­ra­fî da­ğı­lım ise, ağır­lık İs­tan­bul ve Os­man­lı top­rak­la­rı ol­mak üze­re Ame­ri­ka’dan Ja­pon­ya’ya he­men he­men bü­tün dün­ya­yı ih­ti­va et­mek­te­dir.

Fo­toğ­raf­çı ve­ya fo­toğ­raf­ha­ne ola­rak ilk tes­bit­le­re gö­re va­rı­lan adet 263 olup bu sa­yım­da ay­nı şa­hı­sa ait ol­du­ğu bi­li­nen fark­lı un­van­lı im­za­lar tek sa­yıl­mış­tır.

Ne­ti­ce

Os­man­lı-Türk Fo­toğ­raf­çı­lık ta­ri­hi, mün­fe­rid araş­tır­ma­la­rın or­ta­ya çı­kar­dı­ğı muh­te­va zen­gin­li­ği ve ve­si­ka kıy­met­le­ri gö­zö­nü­ne alın­dı­ğın­da he­nüz ye­te­rin­ce araş­tı­rı­la­rak gü­nü­müz alâ­ka­lı­la­rı­na su­nu­la­bil­miş de­ğil­dir. Ana­do­lu fo­toğ­raf­çı­lı­ğı ise he­men he­men hiç araş­tı­rıl­ma­dı­ğı gi­bi gü­nü­mü­ze ge­le­bil­miş ko­lek­si­yon­la­rın da bi­lin­di­ği­ni söy­le­mek pek doğ­ru ol­ma­ya­cak­tır.

Bir ör­nek ola­rak Kon­ya’yı ve­rir­sek, Fo­to Beh­çet ve Fo­to Ab­dul­lah’ın, bel­ki on­bin­ler­ce fo­toğ­ra­fı­nın aki­be­ti mec­hul­dür. Gü­nü­müz­de “Kon­ya kül­tü­rü­nü tes­bit ve ko­ru­ma”yı şah­sî va­zi­fe bi­len Ha­san Ço­pur Be­ye­fen­di ve baş­ka mer­kez­ler­de ben­zer­le­ri­nin gay­ret­le­ri ve bu gay­ret­le­rin ko­or­di­nas­yo­nu çok de­ğer­li mal­ze­me­yi kul­la­nıl­ma sa­ha­sı­na çı­ka­ra­cak­tır.

Bu ara­da işa­ret edil­me­si ge­re­ken bir di­ğer ko­nu ise baş­ta İs­tan­bul-Har­bi­ye As­ke­rî Mü­ze­si ol­mak üze­re Ge­nel­kur­may’ın alt üni­te­le­rin­de­ki ko­lek­si­yon­la­rın, müm­kün­se bir bü­tün­lük için­de de­ğer­len­di­ril­me­si­dir.

Ka­na­ati­miz­ce mev­cud ko­lek­si­yon­la­rın bi­li­nip ta­nın­ma­sı ve bun­lar üze­rin­de ay­dın­la­tı­cı ve da­kik ça­lış­ma­lar ve araş­tır­ma­lar ile Os­man­lı fo­toğ­raf­çı­lı­ğı ger­çek hü­vi­ye­ti ile or­ta­ya ko­nu­la­bi­le­cek­tir.

Sul­tan II. Ab­dül­ha­mid Ar­şi­vi’nden İs­tan­bul Fo­toğ­raf­la­rı Al­bü­mü Do­la­yı­sı ile:

Sul­tan II. Ab­dül­ha­mid Han’ın ar­şi­vin­den der­le­nip IR­CI­CA ve Kül­tür AŞ.’nin or­tak ça­ba­la­rı so­nu­cu ya­yın­lan­mak­ta olan bu al­büm­de, II. Ab­dül­ha­mid dö­ne­min­de bir baş­kent ola­rak İs­tan­bul, her tür­lü yö­nü ile or­ta­ya ko­nul­mak­ta­dır.

Man­za­ra­lar bö­lü­mü ile Su­ri­çi’nden baş­la­na­rak Eyüp ve Ha­liç ci­va­rı­na, Be­şik­taş’tan Sa­rı­yer’e ve Bey­koz’dan Üs­kü­dar, Ka­dı­köy ve Kar­tal’a ve ora­dan Ada­lar’a ka­dar bu­gün­kü İs­tan­bul coğ­raf­ya­sı ge­zi­le­bil­mek­te­dir.

Bu bö­lü­mün aka­bin­de, Sul­tan II. Ab­dül­ha­mid’in, Be­şik­taş Yıl­dız’da yap­tır­dı­ğı ve sal­ta­na­tı­nın bü­yük bir kıs­mın­da bu­ra­da otur­du­ğu Yıl­dız Sa­ra­yı komp­lek­si­ni, ay­rı­ca da­ha ön­ce kul­la­nı­lan Top­ka­pı ve Dol­ma­bah­çe Sa­ray­la­rı’nı da ih­mal et­me­ye­rek ora­la­rın da ima­rı ile meş­gul ol­du­ğu gö­rül­mek­te­dir. Bu dö­nem­de Baş­kent İs­tan­bul ve hu­su­sen Be­şik­taş ve ci­va­rı­nın da özel­lik­le Ih­la­mur, Teş­vi­ki­ye, Ni­şan­ta­şı, Maç­ka, Or­ta­köy, Ku­ru­çeş­me, Be­bek gi­bi semt­le­rin ha­ne­dan üye­le­ri ve sad­ra­zam, nâ­zır ve baş­kâ­tip gi­bi dev­le­tin üst ka­de­me yö­ne­ti­ci­le­ri­nin köşk, ko­nak ve ka­sır­la­rı ile şen­len­di­ril­di­ği gö­rül­mek­te­dir.

Ca­mi, tür­be ve me­zar­lık­la­rın ya­nı sı­ra İs­tan­bul’un her dö­ne­min­de önem­li bir so­run olan su prob­le­mi üze­ri­ne, Top­ka­pı Sa­ra­yı’nda­ki su sı­kın­tı­sı için ya­pı­lan çeş­me­ler (1888-89), Ka­ğıt­ha­ne’den Top­ha­ne ve Be­şik­taş ta­raf­la­rı­na su isa­le­si ça­lış­ma­la­rı ve açı­lan çeş­me­ler “Ka­ğıt­ha­ne Su­la­rı” (1902) ile Al­man İm­pa­ra­to­ru II. Wil­helm’in bir ha­tı­ra ola­rak he­di­ye et­ti­ği Al­man Çeş­me­si’nin açı­lı­şı (1901) fo­toğ­raf­la­rı bu bö­lü­me gü­zel ör­nek­ler­dir. Bu bö­lü­mün ar­ka­sın­dan İs­tan­bul’un anıt­sal hâ­le gel­miş ya­pı­la­rı­nı sey­ret­mek müm­kün­dür.

Or­du’nun ba­rın­ma ih­ti­ya­cı için Tak­sim, Top­ha­ne, Sü­ley­ma­ni­ye, Ha­lı­cı­oğ­lu, Üs­kü­dar ve Da­vut­pa­şa’da yap­tı­rıl­mış kış­la­lar, ay­nı za­man­da o ci­va­rın gü­ven­li­ği için de önem­li mü­es­se­se­ler­di. Bu­nun ya­nı sı­ra pek çok ba­ğım­sız ka­ra­kol ku­ru­la­rak İs­tan­bul’un em­ni­ye­ti sağ­lan­ma yo­lu­na gi­dil­miş­tir.

Ço­cuk­lar için, Ha­mi­di­ye Et­fal (Bu­gün­kü Şiş­li Et­fal), ka­dın­lar için Ha­se­ki Ni­sa, Ka­ğıt­ha­ne ve ci­va­rı için Ka­ğıt­ha­ne Has­ta­ne­le­ri ile yaş­lı ve ba­kı­ma muh­taç kim­se­siz­ler için Da­rü­la­ce­ze in­şa et­ti­ril­miş ve bun­la­rın fo­toğ­raf­la­rı çek­ti­ril­miş­tir. Bu­nun ya­nı sı­ra İs­tan­bul baş­ta ol­mak üze­re im­pa­ra­tor­lu­ğun de­ği­şik yer­le­rin­de or­ta­ya çı­kan sal­gın has­ta­lık­lar için Bak­te­ri­yo­lo­ji­ha­ne, Teb­hir­ha­ne ve Tel­kih­ha­ne­ler bir­bi­ri­ni ta­mam­la­yı­cı ko­ru­yu­cu he­kim­lik mü­es­se­se­le­ri ola­rak ku­rul­muş­tur.

Eği­tim Mü­es­se­le­ri ola­rak Har­bi­ye, Bah­ri­ye, Tıb­bi­ye ve Mü­hen­dis­ha­ne’nin ya­nı sı­ra Hal­ka­lı’da in­şa et­ti­ri­len Zi­ra­at ve Bay­tar Mek­te­bi’ni sa­ya­bi­li­riz. Okul­la­rın aka­bin­de ise Bâ­bıâ­li ile Har­bi­ye, Bah­ri­ye ve Ad­li­ye Ne­za­ret­le­ri gi­bi res­mî bi­na­lar gel­mek­te­dir.

Bun­la­rın ya­nı sı­ra Gül­ha­ne’de bu­gün­kü adı ile İs­tan­bul Ar­ke­olo­ji Mü­ze­le­ri olan Mü­ze-i Hü­ma­yun, Sul­ta­nah­met’te­ki Sa­na­yi Mek­te­bi’nin ya­nın­da ku­ru­lan Ye­ni­çe­ri Kı­ya­fet­ha­ne­si Mü­ze­si, yi­ne Yıl­dız Sa­ra­yı’nda ku­ru­lan Si­lah Mü­ze­si, Bah­ri­ye Mü­ze, Ra­sad­ha­ne ve Kü­tüp­ha­ne Da­ire­si ile Ka­sım­pa­şa’da­ki Bah­ri­ye Mat­baa­sı kül­tür ha­ya­tı­na yö­ne­lik önem­li atı­lım­lar­dır.

Ay­rı­ca, Sul­tan II. Ab­dül­ha­mid’in Yıl­dız Ha­mi­di­ye ve Be­şik­taş Er­tuğ­rul Tek­ke­si’nde­ki Cu­ma Se­lam­lık­la­rı ile İs­tan­bul’dan her se­ne Mek­ke-i Mü­ker­re­me ve Me­di­ne-i Mü­nev­ve­re’ye gön­de­ril­mek­te olan Sur­re Ala­yı’nın Yıl­dız Sa­ra­yı’ndan ha­re­ke­ti me­ra­sim­le­ri de bu al­büm­de yer alan ve dev­le­tin güç ve ih­ti­şa­mı­nı ser­gi­le­yen önem­li ha­di­se­ler­dir.

Özel­lik­le II. Ab­dül­ha­mid dö­ne­min­de baş­ta eği­tim, kül­tür, sağ­lık, sa­na­yi, gü­ven­lik, or­du, ti­ca­ret ve ula­şım ol­mak üze­re pek çok sa­ha­da mey­da­na ge­ti­ril­miş mü­es­se­se, me­ra­sim ve olay­la­rı bu şe­kil­de gör­me­nin ya­nı sı­ra dö­ne­min si­ya­sal olay­la­rı­nın ge­re­ği Os­man­lı Dev­le­ti’ne ve özel­lik­le İs­tan­bul’a ya­pıl­mış ya­ban­cı hü­küm­dar ve prens­le­rin zi­ya­ret­le­ri de ba­riz bir şe­kil­de iz­le­ne­bil­mek­te­dir.

Bun­lar­dan İs­veç-Nor­veç Kra­lı II. Os­kar’ın zi­ya­re­ti (1885), Al­man İm­pa­ra­to­ru II. Wil­helm ve eşi İm­pa­ra­to­ri­çe Au­gus­ta Vic­to­ri­a’nın zi­ya­ret­le­ri (1898), İran Şa­hı Mu­zaf­fe­red­din Şah’ın zi­ya­re­ti (1900), Al­man İm­pa­ra­to­ru II. Wil­helm’in oğ­lu Prens Adal­bert’in Char­lot­te ge­mi­siy­le İs­tan­bul’a ge­li­şi (1901) ve Al­man Ve­li­ah­dı Fri­ed­rich Wil­helm ve Prens Ei­tel Fri­ed­rich’in zi­ya­ret­le­ri (1903) sa­yı­la­bi­lir.

 

Sa­na­yi­leş­me ala­nın­da ise Fes­ha­ne-i Ami­re, Yıl­dız Çi­ni Fab­ri­ka­sı, Zey­tin­bur­nu Çe­lik Fab­ri­ka­sı, Mav­zer Fi­şek Fab­ri­ka­sı, Asit ve Eter Fab­ri­ka­sı, Fın­dık­lı İma­lat ve Ta­mi­rat Fab­ri­ka­sı gi­bi fab­ri­ka­lar ile Ye­di­ku­le Gaz­ha­ne­si gi­bi di­ğer sa­na­yi ya­pı­la­rı var­dır. Top­ha­ne ve Hay­dar­pa­şa Rıh­tım­la­rı’nın in­şa­sı ile Sir­ke­ci Ga­rı’nın açıl­ma­sı da (Ay­rı­ca Ha­mi­di­ye Hi­caz De­mir­yo­lu’nu bu­ra­da zik­ret­mek ge­re­kir) ula­şım ve ti­ca­ret ala­nın­da atı­lan bü­yük adım­lar ol­muş­tur. Sos­yal ha­yat bö­lü­mü ile İs­tan­bul’un ka­la­ba­lık cad­de ve so­kak­la­rı­nı, Sur­lar ve hi­sar­lar bö­lü­mü ile şeh­ri bir za­man­lar sı­nır­la­mış ta­ri­hî me­kân­la­rı gö­re­bi­li­riz.

Spor baş­lı­ğı adı al­tın­da ise Mo­da ve Bü­yü­ka­da’da­ki kü­rek ya­rış­la­rı ile at ve at­çı­lık mev­cut­tur. II. Ab­dül­ha­mid özel­lik­le at nes­li­nin ıs­la­hı için bü­yük ça­lış­ma­lar yap­tırt­mış, Hal­ka­lı’da açı­lan Zi­ra­at ve Bay­tar Mek­te­bi ile bu sa­ha­da öğ­ren­ci ye­tiş­ti­rir­ken, Ka­ğıt­ha­ne ve Yıl­dız’da­ki has ahır­lar ile dev­le­tin de­ği­şik yer­le­rin­de bu­lu­nan çift­lik-i hü­ma­yun­la­rın­da (Es­ki­şe­hir/Çif­te­ler, İz­mir-Ti­re ve Tor­ba­lı, Ada­na/Çu­ku­ro­va, Ma­lat­ya/Sul­tan­su­yu, Bağ­dat/Ve­zi­ri­ye Çift­lik­le­ri’nde) at nes­li­nin ıs­la­hı ça­lış­ma­la­rı­nı sür­dürt­müş­tür. Son ola­rak bu al­büm­de­ki ge­zi­mi­zi, dep­rem bö­lü­mü ile nok­ta­lı­yo­ruz. İs­tan­bul, II. Ab­dül­ha­mid za­ma­nın­da 1894 se­ne­sin­de bü­yük bir dep­rem ge­çir­miş­tir. Bu dep­rem­de ha­sar gö­ren pek çok yer de he­men dep­re­min aka­bin­de ta­mir edil­miş­tir, bu­na ör­nek Ka­pa­lı­çar­şı’ya ait ta­mi­rat fo­toğ­raf­la­rı­dır.

Al­büm­de ya­yın­la­nan fo­toğ­raf­la­rın, fo­toğ­raf­çı ve fo­toğ­raf­ha­ne­le­ri tes­bit edi­le­bi­len­le­rin sa­yı­sı 30’dur. Tes­bit edi­le­me­yen­ler ise Ano­nim şek­lin­de be­lir­til­miş­tir. Ay­rı­ca ta­rih­le­ri tes­bit  edi­le­me­yen fo­toğ­raf­lar da var­dır. Bun­lar, II. Ab­dül­ha­mid’in sal­ta­nat dö­ne­mi (1876-1909) göz önü­ne alı­na­rak ta­rih­len­di­ri­le­bi­lir.

Bu yazı 2007 yılının Temmuz ayında yayınlanan Gezgin dergisinin 6. sayısından alınmıştır.