Yazı : Prof. Dr. Afife Mat – İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Baharın gelmesiyle gelincikler açmaya başladı. İşte size gelinciklerin, Latince adıyla Papaver bitkisinin bilmediğiniz özellikleri.
Yeryüzünde 100’e yakın Papaver türü doğal yetişmektedir. Bunların içinde en yaygın olanı Papaver rhoeas gelincik adıyla bilinmektedir. Gelincik yüzyıllardan beri bilinen bir tıbbi bitkidir. Kurutulmuş çiçekler ile hazırlanan çay öksürük kesici ve göğüs yumuşatıcı olarak kullanılmaktadır.
Papaver türlernin bir kısmı tek yıllık, bir kısmı ise çok yıllık bitkilerdir, çiçekleri kırmızı, pembe veya turuncu renklidir. Meyvalar ise kapsül şeklindedir. Kapsül olgunlaşınca üstündeki delikler açılır ve tohumlar dökülür. Tek yıllık olanlar Mayıs-Haziran aylarında, çok yıllık olanlar ise Hazirandan Ağustosa kadar çiçek açar.
Papaver türleri içinde ekimi yapılan tek tür Papaver somniferum, yani haşhaş bitkisidir. Anadolu’da Hititler döneminden beri haşhaş yetiştirilmektedir. Haşhaş isminin Hititçedeki “haşşika” kelimesinden geldiği Boğazköy’de bulunmuş olan kil tabletlerdeki bitki isimlerinin incelenmesi sonucunda ortaya konmuştur. Haşhaş bitkisi 30-100 cm yükseklikte, hemen hemen tüysüz tek yıllık otsu bir kültür bitkisidir. Dalların ucunda tek başına duran büyük çiçekler beyaz veya mor renklidir. Kapsül biçimindeki meyvalar çok tohumlu olup bu tohumlar çörek yapımında kullanılır.
Tohumlardan elde edilen haşhaş yağı şse Anadolu’nun bazı bölgelerinde yemeklik yağ olarak kullanılmaktadır. Taze kapsüllerin çizilmesiyle beyaz bir süt akar, bu sütün kurutulması ile elde edilen maddeye afyon (opium) adı verilir. Afyon dünyanın en eski ilaçlarındandır ve morfin taşıyan tek Papaver türü Papaver somniferum, yani haşhaş bitkisidir. 1.yüzyılda yaşamış olan Adana’lı grek hekim Dioscorides, Anadolu tıbbi bitkileri hakkında yazılmış en eski ser olan “Materia Medica” isimli kitabında afyon elde edilişi, afyonun ağrı kesici ve uyutucu etkileri hakkında bugünkü bilgilerimize çok yakın bilgiler vermiştir.
1933 yılına kadar Türkiye’nin birçok bölgesinde haşhaş ekimi yapılıyor ve afyon elde ediliyordu. 1933 yılından itibaren haşhaş ekimi ve afyon elde edilmesi hükümet kontrolü altına alınmıştır. Haşhaş ekimi yapılacak olan iller her yıl bakanlar kurulu tarafından belirlenmekteydi. 1972 yılında ise Türkiye’de haşhaş ekimi tamamen yasaklandı. 1974 yılında yeniden haşhaş ekilmesine, afyon elde edilmemek şartıyla izin verildi. Günümüzde Bakanlar Kurulu tarafından belirlenen illerde haşhaş ekimi yapılmaktadır. Toplanan kapsüller, tohumları alındıktan sonra, 1983 yılında üretime başlamış olan Bolvadin Afyon Alkaloitleri Fabrikasına getirilmeltedir. Bu fabrikada elde edilen morfin ve türevleri hem Türk ilaç sanayiinin ihtiyacını karşılamakta hem de yurt dışına satılmaktadır.
Ülkemizde 40 a yakın Papaver türü doğal olarak yetişmektedir. Bunların bazıları endemik, yani Türkiye’ye özel türlerdir. Bu türlerin kimyasal bileşimi, yani alkaloitleri üzerindeki bilimsel araştırmalar 1970’lerin başında İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmakognozi Anabilim Dalında Prof.Dr. Turhan Baytop tarafından başlatılmıştır. Yeni ilaç hammaddesi kaynaklarını ortaya koymak amacıyla yapılan bu araştırmalar hala devam etmektedir. Bu çalışmalar sonucunda bugüne kadar bazı türlerin noskapin, papaverin gibi tıbbi önemi olan alkaloitler içerdiği saptanmış, bazılarından ise bilim için yeni alkaloitler elde edilerek yapıları aydınlatılmıştır. Günümüzde artık Papaver türlerinden elde edilen çeşitli alkaloitlerden yarı sentez ile yeni ilaç maddeleri hazırlanmaktadır. Ülkemizde yetişen Papaver türlerinden de yarı sentezde başlangıç maddesi olarak kullanılabilecek değişik alkaloitler elde edilmiştir. Bazı türlerin de tıbbi öneme sahip kimyasal ırklarının olduğu saptanmıştır.
İlkbaharda çayırları süsleyen, güzellikleriyle gönlümüze yerleşen gelinciklerin işte böyle tıbbi yararları da var.
GELİNCİKLER – Bu yazı 2007 yılının Haziran ayında yayınlanan Gezgin dergisinin 5. sayısından alınmıştır.