Modern Türkiye için Modern Ukrayna Rehberi

Yazı: Dr. Ömer Dermenci – Fotoğraflar: Halit Ömer Camcı

Aşağıdaki açıklamalarda Ukrayna’nın genel tanımından daha çok Ukrayna ile ilgili az bilinen veya yaygın hataların olduğu konular mevcuttur:

Ukrayna’da resmi dil Ukraynaca’dır. Sovyetler Birliği geçmişi olan diğer bütün ülkelerde olduğu gibi bu ülkede de Rusça’nın önemli bir hakimiyeti vardır. Halkın büyük bir çoğunluğu Rusçayı konuşabilir veya en azından anlayabilir. Ancak bağımsızlığa kavuştuktan sonra dil (Ukraynaca) en önemli milli motiflerden biri olmuştur. Zaman zaman spekülasyonlara sebep olan “Artık her şey Ukraynaca mı, yoksa yine de bazen Rusça olabilir mi?” sorusu önemli bir kronik tartışma konusudur. Etnik Rus azınlık, Kırım sakinlerinin çoğu, bir kısım eski politbüro mensupları dışındaki bütün resmi ve sivil toplumlar yukarıdaki sorunun birinci kısmının geçerli olduğu konusunda hemfikirdirler. Devlet dairelerinde, medyada (gazetelerde Rusça kullanımı da oldukça yüksek) olsa da, entellektüel camiada ve eğitimde dil Ukraynaca’dır. Rusça, yukarıda bahsettiğimiz marjinal guruplar arasında, eğitim  düzeyi düşük halk arasında Ukraynaca ile karışık olarak aynı zamanda yabancılarla (daha Ukraynaca öğrenememiş diplomatik temsilciler, iş temsilcileri) iş dili olarak kullanılmaktadır.

Ukraynaca’nın kullanımının yaygınlaşması devletin öncelikli politikaları arasındadır. Bu yüzden eğitimde, askeri birliklerde Ukraynaca tavizsiz kullanılmaktadır. Yabancılarla konuşmalarda bir tolerans göstergesi olarak Rusça kullanılabilir. Ancak bir yabancının Ukraynaca’yı iyi kötü kullanabilmesi çok önemli bir jest şeklinde kabul görmektedir. Bu yüzden hazırlıklı gelen batılı misyon temsilcileri (ABD’nin son üç büyükelçileri, Kanada Büyükelçisi gibi) Ukraynaca’yı konuşabilecek derecede bilmektedirler. Bu yüzden bu ülkede ikili ilişkilerde devlet dilinin kullanılabilmesi, tercümanların bu dili bilmeleri son derece pozitif bir etki yapmaktadır.

 KIRIM

Kırım, tarihi olarak Türkiye ile güçlü bağları olan, elden çıkışı, Ruslar tarafından zapt edilişi, akraba Tatar halkının sürgün edilişi ile trajik anıları canlandıran bir yerdir. Şu anda Ukrayna’ya bağlı olup, özerk cumhuriyet statüsüne sahiptir. Halkının büyük çoğunluğunu, yarımadayı Rus topraklarına katan II. Katerina zamanından beri suni olarak buraya göç ettirilen Rus halkı oluşturur. Daha sonra Ukraynalılar ve yaklaşık % 10’luk oranla 300000 nüfusları ile Tatarlar burasının sakinlerini oluştururlar. Yarımada, Türk politikacılarının Ukrayna gezilerinde kesinlikle uğradıkları bir yerdir. Türk maşer-i vicdanında, Sovyetlerin dağılmasından sonra vatanlarına dönen Tatarlar hep merhamet duygularıyla hatırlanır, politikacıların Ukrayna ziyaretlerinde bu halka yapılacak yardımlar hep gündeme gelir. Bu akraba milleti bu hale getirenlere öfke duyulur, en azından sitem edilir. Tatar halkının ne zaman haklarına tam kavuşacağı konusu gündeme gelir. 1945’te Tatarları vatanlarından eden zamanın Moskova’sındaki Stalin rejimidir. En azından Tatarlar kadar aynı rejimden mağdur kalan Ukrayna veya Kiev yönetimi değildir. Tatarlar arasındaki hakim görüş de böyledir.

Vatanlarına dönen Tatarlar’ın durumlarının bir türlü istenilen düzeye gelemeyişi, kanun ve kararların uygulanışındaki (bazı yerlerde) ağırdan almalar Ukrayna iç politikasının genel karakteri ile ilgili olmayıp, genellikle komşu bir dış etki sonucudur. Ancak, Ukrayna için toprak bütünlüğünü tehlikeye sokabilecek yarımadadaki her türlü dış kaynaklı hareketlilik, ülkede endişeye neden olmaktadır. Bu yüzden Türk politikacılarının buraya yönelik girişimleri, gereksiz spekülasyonlara sebep olmama ve güven ortamının bozulmaması için yeterli güven ve iyi niyet atıfları ile birlikte, dikkatlice olduğunda yarımadada güven ortamı doğmaktadır.

Aslında buradaki mevcut siyasi ve coğrafi yapıya hem Ukrayna devleti, hem de Tatarlar razıdırlar. Razı olmayan, yarımadanın bir önceki idarecileridir. Aslında yarımadada ülkelerimiz arasında ortak her türlü işbirliği için son derece uygun şartlar mevcuttur. Buradaki bize akraba Tatar halkının asıl istediği bulundukları Ukrayna devleti içinde eşit haklara sahip bir vatandaş olarak, laik bir sistem içinde yaşayabilmektir. Bu yüzden yarımadanın yerli halkı olan Tatar halkı Türkiye ve Ukrayna arasında ayırıcı faktör olmaktan uzak, tam tersine bir fasl-ı müşterektir.

UKRAYNA – RUSYA 

Ukrayna hem resmi hem sivil arenada kendi varlığını duyurma çabası vermektedir. Ülke halkı Rusya’nın ekonomik, sosyal, kültürel alanlarda, ön yargısal gölgesinde kalmaktan mustariptirler. Tarihleri Ruslardan çok daha eski, Rus adı aslen kendilerine ait olduğu halde (bir siyasi varlık olarak Ukrayna’nın yani Kiev Rus Devletinin ilk kuruluşu 9yy, Moskova’nın kuruluşu 13yy”dır. Şimdiki Rusya “Rus” adını Deli Petro zamanında – 18yy –benimsemiştir.) Rusya’nın ekonomik ve askeri gücü nedeniyle Ukrayna’nın kendisini tanıtması gecikmektedir. Dünyada (Türkiye dahil) pek çok coğrafya kitabında Ukrayna’nın yeri doğru gösterilmez.

KOZAKLAR

“Kozak” veya “Kazak” Ukrayna milletinin tarihteki etnik adıdır. Kozak illüstrasyanu devletin armasında yer alır. Kozak’ın fiziki görünümü yeniçeri ağasına, reisleri hatmanlar da Alparslan resmine benzer.

DIŞ POLİTİKADA YÖN SORUNU

Ukrayna politikacıları ülkelerinin yerinin Avrupa olduğunda şüphe etmemektedirler. Bütün siyasi partilerin programlarında veya söylemlerinde (Komünist Parti buna dahil) devletin dış politikasında Avrupa, Batı vektörü önceliklidir. Bu yüzden devlet NATO üyeliğine yaklaşmakta, AB ile mümkün olduğunca ortak projeler geliştirmektedir. Ancak  Rusya faktörünün de vazgeçilmez olduğu hemen hatırlatılır, “Stratejik öneme sahip ve tarihi bağlarımızın olduğu” şeklinde bir formülle bu vazgeçilmezlik tavsif edilir. Ancak Rus yanlısı politika üreten siyasetçiler bile Rusya’ya fazla yaklaşmanın, Ukrayna’nın, Rusya’daki para devleri (oligarglar) tarafından yutulacağı anlamına geldiğini iyi bilmektedirler.

UKRAYNA’NIN TÜRKİYE BAKIŞI

Ukrayna’nın Türkiye’ye yaklaşımı Rusya’dan daha yapıcı, önyargısız, eşitlik ilkeleri içindedir. Bunun birinci nedeni Ukrayna’nın ve Türkiye’nin birbirlerini neredeyse her bakımdan denk görüp, ilişkilerinde baskın, zayıf çekincesi taşımamalarındaki rahatlık, ikincisi entelektüel tabakanın Türk varlığını daha komplekssiz, olumlu, gerçekçi tanımalarıdır. Tabi ki Türkler hakkında bazı önyargılar veya kalıplaşmış olumsuz imajlar da rastlamak mümkündür.

UKRAYNA’NIN EKONOMİK POTANSİYELİ

Ukrayna son derece büyük işbirliği potansiyeline ve isteğine sahiptir. Hemen realize edebileceği tabii kaynaklardan yoksun olması nedeniyle (Rusya gibi değil), sermaye sıkıntısı çeken bir ülkedir. Rus-Avrupa vektörlerindeki tereddüttü de yabancı sermeyenin yeterince gelmesine engel olmuştur. Ancak bilimsel, endüstriyel potansiyelleri (uzay sanayi, havacılık endüstrisi, savunma, savunma-elektronik, tıp, metalürji, demiryolu ulaşımı ve teknolojisi, gemi inşaatı alanlarında) son derece yüksektir. Bu yüzden yabancı ortaklar kurma yoluyla bu birikimlerini harekete geçirmeye çalışmaktadırlar. İran’da kurulan uçak fabrikası, tank ihracatı, gıda üretiminde batılı devler ile işbirliği (Genaral Motors, LG, Daewoo, Skoda, Hayat Kimya, Nestle, Shuhard, Kraft, Heiniken) içindedirler.

BİLİM, YÜKSEK ÖĞRETİM

Bilgi değişimi ülkelerimiz arasında hızla gelişen bir işbirliğidir. Kiev (Kiev Milli Taras Şevçenko Devlet Üniversitesi, Kiev Milli Politeknik Üniversitesi, Mohilyanska Akademisi), Lviv (Lviv Milli Ivan Franko Üniversitesi), Odesa (Meçnikov Devlet Üniversitesi) şehirleri kaliteli yüksek öğretim kurumlarına sahiptirler. Ancak hala eğitimde bazı kurumların denklik sorunu tam çözülememiştir.

KISA… KISA…

• Ukraynalılar’ın hakkımızdaki iyi ya da kötü yargıları:
• Türkler Osmanlı Devleti’nin milletidir.
• Türkiye’nin başkenti İstanbul’dur.
• Harem hala vardır.
• Arap alfabesi kullanımı, kadınların çarşaf giymesi, erkeklerin fes giymesi gibi bazı anokronik geleneklerle ilgili yanılgılar vardır.
• Türkler tarihlerinde hep emperyalizme meyilli olmuşlardır.
• Savaşçıdırlar.
• Günümüz Türkleri kalitesiz dayanıksız tüketim malları ile Sovyet sonrası ülkeleri işgal etmişlerdir. (Ancak imaj gittikçe iyiye gitmekte pek çok dayanıklı tüketim malımız – beyaz eşyadan otomobile- alanında otorite olmaktadır.)
• Kadın ticaretinin yöneldiği ülkelerden biridir.
• Türkiye 3. dünya, Asya ülkesidir.
• Türkiye aslında zengin bir ülkedir.
• Türkiye aslında medeni ve modern bir ülkedir. (Bu Türkiye’ye dinlenmeye de olsa gidenlerin görüşüdür. Yani öteki yanlış bir imajdır.)
• Güneydoğu meselesi bilinir. Net bir yargı yoktur.
• Ermeni meselesi yüzeysel olarak bilinir. Fazla tartışılmaz. Kamuoyu Fransa’daki kadar dogmatik değildir.
• İlişkilerimiz son on yılda (ara sıra balıkçılar sınırı ihlal etse de) son derece iyidir.
• Türkiye üzerinden kaçak göçmenler (özellikle Iraklılar ve Kuzey Iraklı Kürtler) gelir.
• Laleli esnafının kötü namı bazen bütün Türk halkına genellenir.
• Laleli semti bazen Türkiye’nin aynası olur.

Bazı ortak noktalar:

• Kanuni Sultan Süleyman’ın eşi Hürrem Sultan Ukrayna’lıdır. Dolayısıyla son zamanlarda bazı Ukrayna aydınları, akraba oldukları için Osmanlı sülalesiyle ilgilenmeye başlamışlardır.
• Alp Er Tunga destanının sahibi olan, bizim de eski Türk milleti saydığımız İskitler Ukrayna tarihi için de önemli olup, eski Ukrayna kültürünün doğduğu bir millet kabul edilmekte, İskit mirası itina ile korunmaktadır. Bugün pek çok İskit kalıntısı devlet sembolü halindedir. Ukrayna Kültür ve Turizm bakanlığının amblemi bir İskit gerdanlığıdır.
• Kıpçakların, Peçeneklerin, Hazarların, Kumanların Ukrayna kültüründe inanılmaz bir etkisi vardır. Ancak bu etki tam araştırılmış ve tanınmış değildir.
• I. Dünya savaşında mehmetçiğin fedakarlık destanı yazdığı cephelerden biri olan Galiçya Ukrayna’dadır. Hala 15 bin Mehmetçik burada (Lviv, Ternopil eyaletleri dahilinde, Berejani, Potutori kasabaları civarında) yatmaktadır. Batı Ukrayna halkı kendilerini şükranla anmaktadır.
• Komünist ihtilalin ardından bazı Ukraynalılar, Ukraynalı-Rus soylular Türkiye’ye sığınmıştır. Bunlardan bir kısmının da çocukları hala İstanbul’da iskan etmektedirler.

Kiev Milli Taras Şevçenko Üniversitesi Öğretim Görevlisi

Modern Türkiye için Modern Ukrayna Rehberi – Bu yazı 2007 yılının Haziran ayında yayınlanan Gezgin dergisinin 5. sayısından alınmıştır.