Yazı ve Fotoğraflar: Bilal Şahin
Gül çiçekler âleminin sultanı kabul edilir. Doğrudur da. Ama kendi mevsiminde güller kadar güzel ve değerli başka çiçeklerimiz de var. Belki nazlı olup özel ilgi istediklerinden, belki de narin ve pek hassas olmalarından ötürü kendilerini herkese göstermezler. Yeterli seviyede ilgisi olan meraklı gözlere de seyrine doyum olmaz bir sanat ziyafeti sunarlar. Karlar erimeye başladığında henüz toprağın buzu çözülmemiştir. Güneş çıkıp da buzlar çözülünce bahar cümbüşü zaten başlayacaktır. İşte bu kısacık arada, karlar yeni erimişken çıkar, daha toprak ısınamadan yeniden saklanırlar. Issız dağ başlarında, bilinmez koyaklarda, bazen orman içlerinde ama ille de tenha yerde tenha zamanda açarlar hep. Belki insan ayağı değmemiş yer arıyorlardır. Belki bizi görmek isteyenler biraz zahmete katlanmalı diye bekliyorlardır, bilinmez. Lakin insana vecd içinde seyir ziyafeti sundukları kesin. Aslında ısırganotu kadar yaygın olanları da var. Hem baharda hem yazda açanları da var. Bugün sözümüz nadir güzeller üzerine olacak. Ve biliriz ki güzeller hep nazlı olur.
Kim mi bu nazlı güzeller? Çiğdemler, sümbüller, laleler ve daha birçoğu. İlkbaharın endamlı gülleri. Hepsi de soğanlı bitkiler. Bilimsel olarak ‘geofit’ denen, gövdenin bir kısmı ya da gövde yaprakları yer altında besin depo edecek şekilde form değiştirdiği için genel olarak soğanlı bitkiler olarak adlandırılır. Sistematik olarak da özel birkaç familyada toplanmışlardır. İlkbaharda, erken yazda ve bazen sonbaharda çiçek açarlar. Tohumların dökülüp yeniden çiçeklenmenin gerçekleşeceği bir sonraki bahara kadar 6-8 ay (bazen 10 ay) boyunca lazım olacak besin, form değiştirmiş gövdede depo edilir ve yer altında saklanır. Yer altı gövdeleri de bilimsel olarak korm, tuber, bulb, stolon dediğimiz, halk içinde yumru ve soğan olarak adlandırılan farklı formlar olarak çeşitlilik gösterir. Hayat döngüsü bu şekilde işlerken bizim yer üstünde gördüğümüz, yapraklar ve çiçeğe ait kısımlardır. Bu bitkilerde yaprakların arasından çıkan ve gövde diye düşündüğünüz kısım aslında çiçek veya çiçeklerin bağlandığı çiçek kümesi sapıdır. Aslında gövde yer altındaki kısımdır. Çiçeğe ait parçalar olduklarından ötürü de pek narin olurlar. Çiçeklerde ise bildiğimiz taç ve çanak yapraklar olmayıp, birbirine benzeyen, 3 çift ‘tepal’ adı verilen parçadan oluşur. Erkek ve dişi organlar ile sonrasında oluşan meyve de, renk, şekil vb. özellikler açısından bilimsel olarak önem taşırlar.
Genelde birçoğu baharın başlangıcında görünüp, yaz gelmeden kısa sürede el ayak çektikleri için ilkbahar çiçekleri diye adlandırılırlar. Bu yazıda bu çiçeklerin, ülkemizin güzel köşelerinden olan Gürün-Darende çevresinden tespit ettiklerimizden bir demet sunalım istedik.
TulipaarmenaBoiss. / Dağ lalesi
Ülkemizde doğal olarak yetişen lale türleri içerisinde en yaygınlarından biri olan bu tür, ülkemizden tanımlanmış olupçiçekleri sarı ve kırmızı olmak üzere 2 varyetesi vardır.Gövde soğan şeklinde olup, dış gövde yaprakları koyu kahverengi sert kağıtsı yapıdadır. Kıvrık ve dalgalı yapıda 3-4 adet yaprağı vardır. İnce uzun yapraklar uca doğru sivrilerek sonlanır ve eni 4 cm, boyu 20 cm kadar Olabilmektedir. Tepaller kırmız ve sarı olmakla birlikte ara renk tonları da görülür. Tepallerin tabanında siyah bir benek vardır. Dış tepal halkası geniş yumurtamsı şekilli olup, 6 cm kadar uzar, iç halka ise daha dar ve kısadır. Erkek organ sapı siyah, polen kesesi ise sarıdır. Kapsül şeklindeki meyve uzun yumurtamsı şekilli ve 25-45 mm boylarındadır. Nisan-Haziran aylarında, özellikle taşlık-kayalık sahalar olmak üzere bozkırlarda yaygın olarak çiçek açar. Genellikle 1000-3000 metre arasında görülür.
CrocusbiflorusMill. / İkiz çiğdem
Yumru zarı zarımsı veya sert, dip kısmında yuvarlak halkası var. Yapraklar 4-9 adet, nispeten geniş. Yaprak pulu ve pulcukları yaklaşık olarak aynı boyda, çiçek tüpünün dip kısmı sarımsı, 1,5-3,5 cm, beyaz veya morumsu, iç kısımda çizgili, erkek organ sarı veya siyah 1-1,4 cm, dişi organ 3 ince dala ayrılmış. İlkbahar ve yaz boyunca çiçekte görülebilir. Sistematik durumu çiçek rengi, deseni ve erkek organın yapısına göre değişir. Ülke genelinde yaygındır. Görsel olarak çok güzel çiçekleri vardır, hem peyzaj hem ticari olarak değerlendirme potansiyeli yüksektir.
CrocusdanfordiaeMaw / İnce çiğdem
Yumru zarları narin veya sert, yüzük dip kısımda. Yapraklar 3-7 adet, ince uzun. Yaprak pulu pulcuktan daha geniş. Çiçek tüpü beyaz veya sarı, tüysüz. Çiçekler yaklaşık 1 cm, sarı, açık mor veya beyaz. Erkek organ nispeten kısa 6-8 mm, sarı, dişi organ dalları turuncu. İlkbaharda çiçeklenir, bozkırlarda 2000 metreye kadar yetişir. Genel olarak Anadolu’nun orta kesiminde bulunan endemik bir türdür.
ColchicumfalcifoliumStapf / Çiğdem
Yumru uzunlamasına 4×2 cm, yumurtamsı, yumrunun dış zarları koyu kırmızımsı-kahverengi, iç zarlar daha açık renkli. Yapraklar 3-4 adet, şerit şeklinde, 5-15 cm, uçta sivri veya küt, dışı tüylü. Çiçekler 2-8 adet, yıldız şekilli, tepaller beyaz veya morumsu, 1,5-3 cm, ucu sivri, erkek organ siyah, uzun, dişi organ belirgin, meyve yumurtamsı. İlkbaharda (nadiren sonbaharda) çiçeklenir.Bozkırlarda, kalker yamaçların kar sınırına yakın kesimlerde 2000 metreye kadar görülür. Ülkemizin doğu yarısında bulunurken, dünya genelinde Rusya, İran ve Irak’ta bulunur.
ColchicumszovitsiiFisch. & Mey / Katır çiğdemi
Yumru nispeten küçük, 1,5-3 cm kadar, yumurtamsı, yumrunun dış zarları siyahımsı kahverengi. Yapraklar 2-3 adet, ince uzun, 15-20 cm, ucu sivri, tüysüz. Çiçekler tek veya 7’e kadar toplu halde. Tepaller yumurtamsı, açık veya koyu pembemsi-mor, yaklaşık 3 cm, erkek organlar 7-11 mm, siyah, dişi organ belirgin, meyve yumurtamsı, büyük. İlkbaharda çiçek açar. Bozkırlar veya çam ormanı açıklıklarında, nemli dağ çayırlarında, 3500 metreye kadar görülür. Ülkemizin pek çok yerinde görülürken, ülke dışında Kafkasya ve İran’da yayılır.
AlliumstenopetalumBoiss. &KotschyexRegel / Sürmeli soğan
Soğan yuvarlak, küçük. Gövde yaklaşık 50 cm., yapraklar ince uzun, 9-11 mm., çiçek kılıfı 3-4 parçalı, çiçekler küre şeklinde, 2,5 cm çapında, yoğun çiçekli, çiçek sapı çiçeğin 3 katı, çiçek tüpü 3 mm kadar, erkek organ kahverengi, meyve 2-3 mm. Mayıs ayında kalker kayalıklarda çiçeklenir. 1882 yılında adana civarından tanımlanan bu tür dar yayılışlı endemiklerden biridir.
Asphodelinetenuior(Fischer) Ledeb. / Tesbihcik
20-35 cm boylarında, narin, dik gövdeli ve hafif tüylü. Yapraklar ince, uzun, batıcı. Cinsin diğer türlerinin aksine seyrek ve dallanmış çiçekli. Pulsu yapraklar uzun 10-20 mm, ucu kuyruksu. Çiçek sapları 10-15 mm, dik. Tepaller 17-200 mm, beyaz, dışı turuncu renkli, meyve küçük ve yuvarlak. Mayıs-Haziran aylarında çiçeklenen bu tür, jipsli, kalkerli kurak yamaçlarda yetişir. 1853 yılında tanımlanan bu türün ülkemizdeki iki varyetesinden biri endemiktir ve Sivas-Tunceli dolaylarında dağılır.
AsphodelineglobiferaJ. Gaye x Baker / Dededeğneği
Dik ve kalın gövdesi 1,5 metreye kadar uzar. Yapraklar tabanda rozet şeklinde ve bir kısmı gövdenin alt kısımlarında. Çiçekler tek tek ve yoğun olarak bir sap üzerinde dağılır. Pulsu yapraklar uzun, 20-30 mm, yumurtamsı. Çiçek sapları gövdeye paralel, 15-25 mm. Tepaller 18-20 mm, beyaz. Kapsül yuvarlak, nispeten büyük. Mayıs-temmuz aylarında çiçeklenir, Adana-Maraş-Kayseri civarında kayalık ve kurak yamaçlar, Akdeniz orman araları ve dağ çayırlarında bulunur.
FritillariaaureaSchott / Damalı lale
Soğan 2 cm, çoğunlukla çok sayıda soğancıkla beraber. Gövde 4-15 cm, düz. Yapraklar 5-8 adet, 0,5-2 cm genişliğinde, boyu 8 cm’e kadar, yumurtamsı. Çiçek tek, genişçe kampana şekilli, sarı renkli, iç kısımda turuncu ve kırmızımsı damalı desenli, çiçek boyu 5 cm’e kadar. Nektar keseleri nispeten küçük, erkek organ yaklaşık 10 mm, dişi organ daha uzun, 3 dallı, kapsül kanatsız. Mayıs-Temmuz aylarında çiçeklenir. Kalker anakaya üzerinde bozkır yamaçlar, kar koyakları veya orman açıklıklarında 3000 metreye kadar bulunur. Sivas-Mersin-Maraş aralığında dağılan endemik ve gösterişli bir türdür.
FritillariacrassifoliaBoiss. &Huet / Boynubükük
Gövde yaklaşık 10 cm. yapraklar 4-8 adet, almaşlı. Çiçekler 1-2 nadiren 4 adet, genişçe kampana şekilli, 1,5-3 cm, tepallerin dışı yeşil, iç yüzey kahverengi damalı, nektar keseleri büyük, uzun. Erkek organ nispeten kısa, dişi organ kısa, 3 dallı, kapsül kanatsız. 3 alttürden oluşur. Alttüre göre Nisan-Temmuz ayları arasında, hareketli kayalık yamaçlarda, kalker kayalıklarda, kar koyaklarında 3000 metreye kadar yetişir. Genel olarak ülkenin doğusunda görülür.
HyacinthusorientalisL. / Sümbül
Yapraklar 4-6 adet, şeritsi. Çiçek kümesi sapı 1-2 adet, 10-35 cm. çiçek kümesi 2-8 çiçekli, seyrek. Yaprak pulları küçük, ikiz, şeffaf. Çiçek sapı 2-7 mm, meyvede 16 mm’ye uzar. Çiçekler açık gri ve mavimsi mor, nadiren beyaz, 20-30 mm, silindirik tüplü, uca yakın kampana şeklinde, derin loplu. Meyve yaklaşık 100 mm, yuvarlak, nispeten etli. Biri endemik 2 alttürü vardır. Coğrafik duruma göre Mart-Haziran ayları arasında çiçeklenir. Bitkiler daha çok kalker kayalıklarda, kar koyaklarında ve kayalık yamaçlarda bulunur. Akdeniz ve Doğu Anadolu’da yayılış gösterir.
OrnithogalumpyrenaicumL. / Eşek susamı
Yaklaşık 30-100 cm boylarındadır. Çok sayıda yaprak vardır ancak çiçeklenmeden önce açmış olurlar. Yapraklar gövdeden kısadır, şeritsi, 2-5 mm, nadiren yaprak kenarı dişcikli. Çiçek kümesi silindirik, yaklaşık 25-40 çiçekli. Çiçekler kısa, 7-8 mm, iç yüzeyi açık sarı, dış yüzeyi yeşilimsi. Çiçekler sarkık, meyvede dik ve dağınık, çiçek sapı 25 mm’ye kadar. Meyve yumurtamsı. Deniz kenarından 1500 metreye kadar yayılan bu tür, Mayıs-Haziran aylarında çiçek açar, yamaçlarda ve otlanan bozkırlarda görülür. Genel olarak ülkemizin batı yarısında görülürken, dünya yayılışına Avrupa ve Kafkasya ülkeleri dahildir.
MuscarilongipesBoiss. / Buğulu sümbül
Soğanları nispeten büyük, 4 cm çapa kadar, zarlar açık pembemsi. Yapraklar 3-9 adet, genellikle başlangıçta yay gibi kıvrık, şeritsi, 50 cm’e kadar. Çiçeklenme durumu 20-60 cm uzunluğunda. Çiçeklenme gevşek ama çok sayıda (80-200). Üretken çiçek sapları dik veya kıvrık, sap çiçekten çok daha uzun, döllenmeden sonra 80 mm’ye kadar uzar, çiçeklenme durumu konik şekilli. Üretken çiçekler hafifçe sarkık, 7-12 mm, çiçek tüpünün dip kısmı bej yahut morum-kahverenkli, keskince köşeli, kalan kısım kirli beyaz veya bej, loplar siyahımsı. Verimsiz çiçekler yaygın veya aşağı sarkık, saplar çiçekten daha uzun, çiçekler mor, sıkı. Meyve daha büyük, 10×6 mm. Nisan-Haziran aylarında çiçek açan bu tür, ülkenin Doğu yarısında dağılırken, kalkerli bozkırlar ve yamaçlarda görülür.
MuscaritenuiflorumTausch / Püsküllübaş
Soğan yumurtamsı şekilli, soğanın dış zarları açık yeşilimsi. Yapraklar 3-7 adet, yarı dik, şeritsi, 15-30 cm, ucu sivri, kıvrık. Çiçeklenme sapı 20-60 cm, yapraklardan daha uzun. Çiçek demeti gevşekce, silindirik şekilli, 30-150 çiçekli. Çiçek sapları yere paralel uzanır, 1-16 mm, çiçekten daha kısa. Üretken çiçeklerdeki loblerkoyu morumsu çiçeklenme döneminde dar silindirik, 5-9 mm, tüp bej renkli, kuruyunca matlaşıp sararır, tabanında keskince köşeli, loblar kahverengimsi siyah, geriye kıvrık. Uçtaki verimsiz çiçeklerin sapı dik, parlak mor, başcık gibi. Meyve genişce yumurtamsı, üç köşeli. Çiçeklenme Nisan-Temmuz aylarında olup, deniz kenarından 2500 metreye kadar, ormanlık, orman açıklığı ve değişik bozkır ve kayalıklarda geniş alanlarda görülür. Avrupa ve Yakındoğu’da yaygındır.
Iris sariSchottex Baker / Ana kurtkulağı
Bitki 10-30 cm, rizomlar kalın ve sıkı. Yapraklar 5-7 adet, hafifçe kıvrık, dar şeritsi. Yaprak pulu ve pulcukları 5-10 cm, çiçek tüpü 2-3 cm, çiçekler 5-8 cm, kırmızımsı-kahverengi çizgili, morumsu, çikolata kahverengi, crem sarısı veya yeşilimsi, hafifçe tüylü. Meyve silindirik. Nisan-Mayıs aylarında çiçeklenir. Genel olarak bozkırlarda 1000-3000 metreler arasında yaygın olan endemik bir türdür.
IrisstenophyllaHausskn. Ex Baker / Gök navruz
Nispeten kısa 6-15 cm boyunda, soğanları küçük bitki. Yapraklar 4-10 adet, az gelişmiş, dik, çiçeklenmeden sonra 10-20 cm uzar, şeritsi, zamanla kıvrıklaşır. Gövde çok kısa. Yaprak pulu ve pulcuklar birbirine eşit ve kısa, yeşil renkli, zarsı. Çiçekler tek tek, morumsu mavi, açık veya koyu tonlu, 5-9 cm, meyve yumurtamsı-silindirik. Mart-Mayıs aylarında çiçek açar. İkisi de endemik olan 2 alttürü vardır. Ülkenin güney ve batı yarısında yayılır. Makilikler, orman açıklıkları ve kalker kayalıklarda bulunur.
Açıklama: Bu yazıda verilen bilgiler ve fotoğraflar TÜBİTAK tarafından 109T193 numara ile desteklenen araştırma projesinde elde edilmiştir.
İlkbahar Çiğdemleri – Bu yazı 2015 yılının Kasım ayında yayınlanan Gezgin dergisinin 98. sayısından alınmıştır.