Kayagülleri [Aethionema R. Br.]

Kayagüllerinin dünya üzerinde doğal olarak yetişen 54 türünden 40 tanesi ülkemizde bulunmaktadır. Bu nedenle Türkiye florası kitabına göre cinsin gen merkezi Türkiye’dir.

Yazı ve Fotoğraflar: Bilal Şahin

Lahanagiller (Brassicaceae) ailesinden tek yıllık otsu ya da çalımsı türlerden oluşan cinstir. Güzel çiçeklerinin yanı sıra meyve dışındaki kanatların karşıdan bakınca kalp şekline benzemesi ile de bu familya için tipik bir cinstir.

Dünya üzerinde doğal olarak yetişen 54 türünden 40 tanesi ülkemizde bulunmaktadır. Bu nedenle Türkiye florası kitabına göre cinsin gen merkezi Türkiye’dir. Ülkemizde 3 adet alttürle birlikte 45 takson vardır ve bunlardan 20 tanesi endemiktir. Flora kitabında 30 tür bulunurken yapılan çalışmalarla bu sayı 40‘a çıkmıştır. Burada bilim dünyası için yeni tanımlanan endemikler bu sayıyı arttırmıştır. Örneğin bu bitkiler içinde yer örtücü çalı formundaki A. alanyae H. Duman bitkisi cinsin ülkemizdeki tek dikenli türü olmasıyla ilginç bir türdür. Genel olarak çok yıllık alçak çalı formundaki türlere sahip olmakla birlikte tek yıllık otsu türleri de vardır. Yaşadığı habitatlar genelde Akdeniz bölgesi ve bozkır alanlardır.

Genel olarak pembe ve tonlarında açan çiçekleri bazen sarı veya beyaz da olabilmektedir. Petaller üzerindeki damarlar, çiçekleri daha gösterişli yapmaktadır. Çiçeklerin sap üzerinde başcık oluşturması uzaklardan bile göz alıcı güzelliğiyle dikkat çekmesini sağlar.

Bilinen tıbbi kullanımı olmayan bu cins üyeleri görsel güzellikleriyle peyzaj mimarisinde kullanım potansiyeline sahiptir. Çalımsı formuyla bahçeler için ideal süs bitkisi olabilirler.

Al Kayagülü [Aethionema carneum (Banks & Sol.) Fedtsch.]

Tek yıllık olup 8-15 cm. boylarındadır. Gövde yaprakları 1 cm. kadar olup kalp şekillidir. Petaller 3 mm. ve açık pembe renkli, çiçekler gevşek bir başcık oluşturmaktadır. Meyve dışındaki kanatların dişli olması belirgin özelliğidir.

Mart-Mayıs aylarında çiçeklenen bu tür bozkırlar, çayırlıklar ve kalker kayalıklarda görülür. 1905 yılında Suriye’den tanımlanan Al Kayagülü, merkezi ve güneybatı Asya’da yayılış gösterir. Ülkemizde de Güneydoğu Anadolu bölgesinde yetişmektedir.

 

Dicle Kayagülü [Aethionema froedinii Rech.f.]
1939 yılında Siirt’ten tanımlanan bu tür Al Kayagülü gibi 10-20 cm. boylarında, tek yıllık küçük bir bitkidir. Güney Doğu Anadolu bölgesinde, Siirt, Batman ve Mardin çevresinde Dicle havzasında yetişen bu tür yakın zamana kadar endemik olarak biliniyordu. Ancak Suriye çevresinde de varlığı tespit edilmiştir.

Morfolojik olarak Al Kayagülü’ne benzer. Yaprakları 1 cm. kadar ve kalp şekilli, petaller 5-6 mm. ve pembe renkli, çiçekler uçta başcık oluşturmuş şekildedir. Ancak meyvelerinin daha büyük ve kanatlarının uçta dişli değil düzgün kenarlı olmasıyla ayrılır. Kalker kayalıklarda yetişen bu tür mayıs ayında çiçeklenmektedir.

Arap Taşçantası [Aethionemaarabicum (L.) Andrz. Ex DC.]
Kayagülleri içindeki en yaygın tek yıllık türdür. Dış görünümü ile Al Kayagülü’ne çok benzer. 10-15 cm. boylarında sık dallanmış bir türdür. Yapraklar kalp şeklinde, petaller 2-3 mm. ve beyaz ya da pembe renkli, çiçekler başcık oluşturmuştur. Meyveler büyük, kanat kenarları düzgün ve kırılgandır. Nisan-Haziran aylarında çiçeklenen bireyler, 600 metreden 3000 metreye kadar görülebilir. Bozkırlarda, özellikle volkanik kökenli olmak üzere kayalık yamaçlarda görülebilir. İlk olarak Arabistan’da tanımlanan bu tür, ülkemizin tüm bölgelerinde görülebilirken, dünya genelinde Yunanistan, Suriye ve Arabistan çöllerinden Kafkasya’ya kadar yayılış göstermektedir.

 

Tere Kayagülü [Aethionema lepidioides Huber-Morath]
 

1963 yılında Sivas dolaylarından tanımlanan bu tür dar yayılışlı Kayagüllerinden biridir. Çok yıllık bir bitkidir. 40 cm.’e kadar büyüyen tabanda dallanmış gövdeler narin ve kırılgandır. Sapsız ince uzun yaprakları 20 mm. kadardır. 45-7 mm. olan pembe petaller çizgilidir. Meyveler küçük olup kanatlar daha incedir. Türün belirgin özelliklerinden biri tomurcuklanma da başcık oluşturan çiçeklerin gövde uzadıkça ayrılarak seyrek çiçekli bir görünüm almasıdır.

Haziran-Temmuz aylarında çiçeklenen bu tür, erozyonlu kalker kayalıklarda yetişir. Gürün-Kangal-Darende çevresinde birkaç noktadan bilinen bu türün bulunduğu yerlerde 50-100 gibi az sayıda birey içeren topluluklar oluşturması nedeniyle yok olma tehlikesi altındadır. Korunması için gayret gerektiren türlerimizden biridir.

Kalpçantası [Aethionema cordatum (Desf.) Boiss. ]
 

Çalımsı formda bir çok yıllık olup, basit yada dallanmış gövdeler 30 cm.’ye kadar büyümektedir. Yapraklar kalp şekilli ve gövdeyi saracak şekildedir. Petaller pembe- beyaz veya sarı olup, 5-9 mm. kadardır. Meyve sapları belirgin ve diktir. Meyveler gövdede belirli aralıklarla düzenli olarak dizilmiştir. Türün de en belirgin özelliklerinden birini oluşturan meyvelerinde kanat dişleri yıldız kolları gibi görünüm almıştır. Bu haliyle gösterişli bir görünümü vardır.

Mayıs-Haziran aylarında çiçeklenen bu tür bozkırlar, kayalık yamaçlar ve kaya oluklarında, orman açıklıklarında görülür. Kaynaklara göre ülkemizdeki en yaygın Kayagülü türüdür. Ülkemiz dışında ise Yunanistan ve Transkafkasya’da görülür. Yetişme ortamı şartlarına göre çiçek rengi, yaprak büyüklüğü ve meyve şekli değişiklik göstermektedir. Ancak peyzaj açısından en güzel türlerden biridir.

Bodur Kayagülü [Aethionema oppositifolium (Pers.) Hedge]
 

Görünümü ile en belirgin olarak ayrılan Kayagülü türüdür. Tabanda dallanmış, basit gövdeler sıkı yaprak ve çiçekleriyle beraber ancak 5-6 cm. kadar büyümektedirler. Bu türün tipik özelliği ise yapraklarıdır. Yeşil mercimek boyutlarında ve şeklinde, yuvarlak ve etli olan yapraklar üst üste dizilmiş bozuk para desteleri gibi sıkı bir diziliş gösterir. Uçta ise küçük çiçek ve meyveler görünür. Pembe tonlarındaki çiçekler damarlı olup, meyvede ise kanatlar bazen belirgin değildir.

Haziran-Temmuz aylarında çiçeklenen bu tür özellikle taşlıkkayalık sahalar, kaya çatlağı, taşlık yamaçlar gibi toprağın az olduğu habitatlara adapte olmuştur. Dolayısıyla bu tip sahaların yoğun olduğu 2000-3000 m. gibi yüksekliklerde görülür. Karadeniz dışında ülkemiz genelinde görülen bu tür, Suriye, Lübnan ve Transkafkasya’da görülür.

Ak Kayagülü [Aethionema iberideum (Boiss.) Boiss.]
 

10-20 cm. boylarında yoğun dallanmış çalımsı formuyla iyi bir yer örtücü türdür. Gövdede kısa seyrek tüyler vardır. Yapraklar ince uzun ipliksidir. Petaller beyaz ve kokuludur. Çiçekler tomurcukta sıkı bir başcıkken meyveye doğru seyrelir. Kanatsız, kalp şeklindeki meyveler 4-5 mm. kadardır. Mayıs-Haziran aylarında çiçeklenen Ak Kayagülü, erozyonlu taşlık kayalık yamaçlarda ve kayalar üzerinde, 1000-2500 m. yükseklikte yetişir.

1867 yılında Bursa Uludağ’dan tanımlanan bu tür genel olarak bir çok yüksek dağımızda görülür. Ülkemiz dışında Yunanistan’da da görülür. Seyrek tüylere sahip olması, gövde yapısı ve kanatsız meyveleri ile cins içinde benzeri olmayan bir türdür.

 

Demet Kayagülü [Aethionema caespitosum (Boiss.) Boiss.]
 

Cins içindeki en ilginç türlerden biridir. Büyüklüğü 5 cm.’yi bulmayan tür, kısa, odunsu, tabanda dallanmış basit gövdeler halinde yetişir. Kökte dallanmış basit gövdeler bir demet gibi görünmesini sağlar. Yaklaşık 1 cm. olan ince yapraklar tabanda rozet şeklinde yoğunlaşmıştır. Hemen gövde ucunda ise lavanta renkli çiçekler yoğunlaşmıştır. Mızrak ucu şeklindeki kanatsız meyveler çiçeklerin aksine daha büyük ve belirgindir.

Nisan-Haziran aylarında çiçeklenen Demet Kayagülü 2000-3000 m. yükseklikte kaya çatlaklarında ve kayalık yamaçlarda görülür. 1867 yılında tanımlanmış ülkemize has bir endemik olan bu tür, Doğu Karadeniz bölgesinde ve Anadolu diyagonali denilen çapraz dağ silsilesinde görülür. Bu tür de morfolojik özellikleriyle cins içerisinde özel konumu olan bir taksondur.

Taşçantası [Aethionema armenum Boiss.]
Dallanmış gövdesiyle 30 cm.’ye kadar uzayabilen çalı formunda bir türdür. Dikdörtgenimsi yapraklar 15 mm. kadar olabilmektedir. Beyaz veya pembe petaller tabanda belirgin 3 damarlı çizgiye sahiptir. Başcık şeklindeki çiçekler meyvede giderek uzar. 5 mm. kadar olan meyveler yumurtamsı şekilli olup kanatları ince veya bazen yoktur.

Nisan – Haziran aylarında çiçeklenen tür, bozkırda kayalık sahalarda görülür. Ülkemizin daha çok orta ve doğu kesiminde görülen bu tür Kafkasya’ya kadar yayılmaktadır. 1842 yılında tanımlanan Taşçantası bozkırda en çok görülen Kayagüllerinden biridir.
Başmürselotu [Aethionema capitatum Boiss. & Balansa]
Görünümü Taşçantası’na benzer. Alçak, çalımsı formda dallanarak güzel görünümlü öbekler oluşturur. Kısa ve ince yapraklar gövdeye dağılmış durumdadır. Petaller gösterişli pembe veya tonlarındadır. Çiçekler uçta yoğun başcıklar oluşturduğundan adını da bu özelliğinden alır. Kısa kanatlı meyveler, üst üste dizilmiş kiremitler gibi görünür.

Mayıs – Haziran aylarında çiçeklenir. 1000- 3000 gibi geniş bir aralıkta görülür. 1856 yılında İçel’den tanımlanan Başmürselotu, Adana, Kahramanmaraş, Sivas ve Malatya dolaylarında yayılış gösteren endemik bir türümüzdür. İlkbaharda bozkırda yoğun topluluk oluşturmuş haliyle çok güzel bir görünümü vardır. Bu yönüyle süsleme açısından değerlendirilebilecek bir bitkidir.

Koca Kayagülü [Aethionema grandiflorum Boiss. & Hohen]
Dallanmış odunsu gövdeleriyle 50 cm.’ye kadar büyüyebilen bir türdür. İnce dikdörtgenimsi yapraklar gövdeye dağılmıştır. Petaller pembe ve nispeten büyüktür. Kalpsi meyveler yuvarlak, düzgün ve belirgin kanatlıdır.

Mayıs-Haziran aylarında kurak bozkır ve kayalıklarda çiçek açar. 3000 metreye kadar çıkabilir. 1849 yılında İran’da tanımlanan bu tür ülkemizde Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde görülürken, ülkemiz dışında İran’la birlikte Irak ve Kafkasya’da görülür. Yine büyük çiçekleri ve boylu görünümü ile bahçe süslemelerinde kullanılabilecek hoş bir türdür.

 

 

Yörük Taşçantası [Aethionema dumanii Vural & Adıgüzel]
1995 yılında yerli bilim adamlarımızca tanımlanan endemik bir türümüzdür. Tabanda dallanmış dik gövdeli, bir çok yıllıktır. Yapraklar ince dikdörtgenimsidir. Pembe petaller tabanda 3 belirgin damara ayrılır. Çiçekler seyrek bir başcık oluştururken meyvede daha da seyrekleşir. Yuvarlağımsı meyvelerin kenarındaki kanatlar belirgin ve düzgün kenarlıdır.

Eskişehir çevresinden tanımlanan Yörük Taşçantası’nın Ankara ve Afyon çevrelerinde de yaşadığı tespit edilmiştir. Mayıs-Temmuz aylarında çiçeklenen bitki, yüksek kireç içeren marnlı ve jipsli bozkırlarda yaşayan bir endemiktir. Güzel görünümü ve yer örtücü formu ile bahçe süslemede kullanılabilir.

Dikenli Kayagülü [Aethionema alanyae H. Duman]
Bu cinsteki dikenli çalı formundaki tek türdür. Fazla yükselmeyen geniş yerörtücü gövdelere sahiptir. Dalların ucu sivri dikenlerle sonlanır. Petaller küçük, beyaz veya pembe, tabanda 3 damarlıdır. Seyrek başcık oluşturan çiçekler meyvede uzayarak daha seyrek hale gelir. Meyve yumurtamsı şekilli ve kanatlar çok incedir.

Haziran-Temmuz aylarında çiçeklenen bitki Akdeniz bölgesinde kalker anakaya üzerinde büyüyen dağ bozkırlarında yetişir. Antalya çevresindeki yaylalara özgü bu dar yayılışlı Kayagülü, 1500-1600 m. yüksekliklerde görülür. Birçok alanda değerlendirilebilecek ekonomik potansiyele sahip olan bu Dikenli Kayagülü’nün özenle korunması gerekiyor.

 

Bu yazı 2014 yılının Mart ayında yayınlanan Gezgin Dergisi’nin 85. sayısından alınmıştır.