Paraların Dünyasında Yolculuk

Ülkeler ve paraları… Dikkatle bakan, iyi gözlemci bir gezgin için ülkelerin özellikle kağıt paraları ona yön göstermek için çok yararlı dokümanlardır. Gidilecek bir ülkenin çok önemli tarihi eserleri, bir turist için çok çekici doğal güzellikleri, kültürü, bilimi, sanatı, sanatçıları, tarihi, mitolojisi, hatta zoolojik ve botanik zenginliği hakkında o ülkenin parasını dikkatle inceleyerek rahatlıkla fikir sahibi olabiliriz. Bu bakımdan, aslında paralar bir alış veriş malzemesinden çok adeta birer belge ve ülkelerin gizli kimlik kartlarıdır. paralarindunyasi03

Yazı ve Koleksiyon: Oğuzhan Karagül

Paranın tarihçesine kısaca değinmekte fayda var. İlk madeni para basılmadan önce, altın, gümüş, bakır ve kalay gibi madenler paranın yerine kullanılmış, işlevini yerine getirmiştir.

Madeni para ilk kez M.Ö. VII. yy. da Batı Anadolu’da Lidya ülkesinde basılmıştır. Bu paralar altın-gümüş alaşımından dökülmüş ve o dönemde bölgesel olarak kullanılmıştır. Roma imparatorluğunda da Antik Yunan’da olduğu gibi farklı para türleri vardı. Genel geçerliliği olan bir para biriminin standart hale gelmesi M.Ö. 500’lü yılları bulmuştur.

Banknot tarzı kağıt parayı ilk kullananlar Çinliler olmuştur. Kağıt para Çin’de oldukça tutulmuş, M.S. VII. yy. dan XIII. yy. a kadar kullanılmıştır. Avrupa’da kağıt para ilk kez 1661 yılında İsveç’te tedavüle çıkmıştır. Banknot kullanımının altın ve gümüşün transferindeki risklerin ortadan kaldırılması ve kredi vermeyi kolaylaştırması gibi avantajları olmuştur.

Avro öncesi Avrupa paralarına baktığımız zaman açık bir şekilde Avrupa kültür, sanat ve tarihine damgasını vurmuş önemli şahsiyetlere ve eserlerine vurgu yapıldığını görürüz. Asya ülkelerinin paralarında ise yine o ülkenin tarihinde önemli rol oynamış bir kişi, bir kral ya da o ülke için önem taşıyan bir hayvan teması portre olarak karşımıza çıkar.

paralarindunyasi07Afrika paraları ise daha farklıdır. Bunlarda kendi ülkesi için önemli olan kişiler portre olarak yer alsa da Afrika’nın çok zengin zoolojik çeşitliliği çok daha fazla yer tutar. Amerika ülkelerinin paraları da tema açısından çok zengindir. Amerika kıtasına ait paralarda çoğunlukla İspanyol hakimiyetine baş kaldırmış ve ülkesinin bağımsızlığına kavuşmasında çok önemli rol oynamış önemli tarihi kişilikleri portre olarak gördüğümüz gibi, bu paralarda hiçbirimizin tanımadığı ama kendi ülkesi için özel bir yere sahip bir yerli kabile şefi de pekala karşımıza çıkabilir.

Yine Amerika kıtasında yer alıp Karayipler bölgesine dahil olan ülkelerin paralarının özellikle arka yüzlerinde o ülkelerin doğal güzelliklerine, turistik yerlerine, okyanus görüntülerine ve su altı zoolojik zenginliklerine tema olarak yer verilir. Avustralya doları ve Yeni Zelanda doları Avro öncesi Avrupa paralarıyla, Büyük Okyanus’ta yer alan okyanus ülkelerinin paraları ise doğal güzelliklerini ve zoolojik zenginliklerini öne çıkaran temalarıyla Karayip ve Afrika ülkelerinin paralarıyla benzerlik gösterir.

Şimdi de paralarının ışığında ülkelere göz atalım.

İTALYA

İtalya’nın para birimi 2002 yılından beri Avro’dur. Ancak İtalya 1861 yılında birliğini kurup ülkede krallık ilan edildikten sonra, ülkede 1861-2002 yılları arasında para birimi olarak liret kullanılmıştır. Liret, farklı ülkelerde lire veya lira şeklinde de telaffuz edilmiştir.

1861’de İtalya’da birleşik krallık kurulduğunda ilk basılan liret, madeni idi. 1882 yılında hükümet ilk kez düşük değerli kağıt banknot basılmasına karar vermiş, 5 ve 10 liretlik banknotlar basılmıştır. Daha sonra 1895’te bunlara ek olarak 25 liretlik banknot da basılmıştır. İtalyan Merkez Bankası ciddi anlamda kağıt para basmaya 1896 yılında başlamıştır. İlk tedavüle çıkan banknotlar, 50, 100, 500 ve 1000 liretlik idi. Daha sonra 1918 – 1919 yıllarında bunlara 25 liretlik banknot da eklenmiştir.

İkinci Dünya Savaşı sonrasında, 1940’lı yıllarda yeni bir emisyon tedavüle girmiştir. Bu emisyonda 50, 100, 500, 1000, 5000 ve 10000 liretlik banknotlar yer alıyordu. Gerek bu banknotlar, gerekse de 1960’lı ve 70’li yıllardaki banknotlar görsellik açısından pek tatminkar değildir. İlk banknotunun basımı 1983’te yapılan Avro öncesi son İtalyan liretinde görselliğe önem verilmiş, göze hoş gelen renkler ve kompozisyonlar kullanılmıştır.

1940’lı yıllardan itibaren basılan kağıt paralarda ön yüzde portre olarak, ünlü İtalyan sanatçı, mimar, bilim adamı ve kaşifl erine, arka yüz teması olarak da onların eser ve çalışmalarına yer verilmiştir.

İSPANYA

İspanya, Avrupa Birliği’ne üye çoğu ülke gibi 2002’de para birimi olarak Avro’yu kullanmaya başlamıştır. Ülkenin Avro öncesi para birimi pesetaydı. İspanya’da 1869-2002 yılları arasında kullanılmıştır. Peseta aynı zamanda, Avro öncesi dönemde Fransız frangı ile birlikte Andorra’nın da gayri resmi iki para biriminden biriydi.

İspanya 1868’de Latin Para Birliği’nin üyesi oldu. Ertesi yıl ise peseta tedavüle çıktı. XX. yy. başına kadar sorunsuz bir şekilde kullanılan peseta, XX. yy. da I. Dünya Savaşı ile başlayan ve sonrasında devam eden siyasi çalkantı sonucunda baş gösteren ekonomik krizden etkilenmiştir. Sonuçta Latin Para Birliği 1927’de resmen sona ermiştir. 1959’da İspanya, uluslar arası para kurlarını düzenlemek için kurulan Bretton Woods System’in bir parçası haline geldi. Bu kurumun yaptığı düzenlemeyle 60 peseta, 1 Amerikan dolarına eşit kabul edildi.

İspanya’da ilk kağıt banknot, İspanya Bankası (Banco de Espana) tarafından 1874’te basılmıştır. İlk emisyondaki banknotlar 25, 50, 100, 500 ve 1000 peseta idi. 1874’te basılmayan 250 pesetalık banknot daha sonra 1878’de basılmıştır. XX. yy.a gelindiğinde 1936’da İspanya Bankası 5, 10, 25, 50, 100, 500 ve 1000 pesetadan oluşan yeni bir emisyonu tedavüle çıkarmış, 1937’de bunlara 1 ve 2 pesetalık banknotları da eklemiştir. 1982-1987 arasında kullanılmaya başlayan banknotlar 200, 500, 1000, 2000, 5000 ve 10000 pesetaydı. Avro öncesi 1992’de basılan son emisyon ise 1000, 2000, 5000 ve 10000 pesetalık banknotlardan oluşuyordu.

1992 emisyonundaki paralarla, 1982-1987 arasında basılan emisyonun 200 ve 500 pesetalık banknotları, 2002’de Avro’ya geçene kadar birlikte kullanılmıştır. İspanyol pesetasında görsel açıdan estetik son emisyonlarda göze çarpar. 1982-1987 arası basılan emisyon ve 1992 emisyonu önceki emisyonlara göre daha renkli ve göze hoş gelecek şekilde basılmıştır. Diğer Avrupa paralarında olduğu gibi pesetada da portre olarak çoğunlukla İspanyol şair, yazar ve bilim adamlarına yer verilmekle birlikte, 1982 emisyonunun 5000 ve 10000’lik, 1992 emisyonunun da 10000’lik banknotunda kral Juan Carlos’un portresi bulunmaktadır.

FRANSA

Çoğu Avrupa ülkesinde olduğu gibi Avro, 2002 yılında Fransa’nın da para birimi olarak kabul edildi. Avro öncesinde Fransa’nın para birimi frank idi. Fransız frangının tarihi çok eskilere, geç Ortaçağ’a kadar gider.

Fransa’da ilk frank, Fransa kralı II. Jean tarafından bastırılmış ve tedavüle sürülmüştür. Daha sonra, V. Charles, III. Henri ve IV. Henry tarafından da bastırılıp kullanılmıştır. Bir süre yerini Ecu’ya bırakan frank, Fransız İhtilali döneminde tekrar Fransa’nın milli para birimi olmuştur.

I. Dünya Savaşı, frankı sarsmış ve değer kaybetmesine neden olmuştur. Savaş sonrasında toparlanmaya başlamışsa da, II. Dünya Savaşı’nın çıkışı ve bu savaşta Fransa’nın Almanya tarafından işgal edilmesiyle frank, Alman Reichsmark’ına bağımlı bir uydu para birimi haline gelmiştir. Savaş sonrasında Fransa kendi para birimini çeşitli nedenlerle devalüe etmiştir. 1960 yılında yeni frank uygulamasına geçilmiş ve frank yeniden değer kazanmaya başlamıştır.

Fransa’da ilk kağıt para 1795’te, en düşüğü 100, en büyüğü 10000 frank olmak üzere basılmıştır.1800 yılında Fransa Bankası, 500 ve 1000 franklık banknotları piyasaya sürmüş, bunlara 1840’larda 100 ve 200 franklık, 1860 ve 1870’li yıllarda 5, 20 ve 50 franklık banknotlar ilave edilmiş, 200 franklık banknotun basımına son verilmiştir. I. Ve II. Dünya Savaşlarında değer kaybeden frangın yerine 1960’ya yeni frank uygulamasına geçilerek, 5, 10, 50 ve 100 franklık banknotlar piyasaya sürülmüştür. Kısa bir süre sonra ise 500 franklık banknot da öncekilere eklenmiştir.

Fransa’da Avro’ya geçildiğinde tedavülde olan banknotlar, 20, 50, 100, 200 ve 500 franklık banknotlardı. Özellikle Avro öncesi son emisyon olan banknotlar, renk kompozisyonları ve tasarımlarıyla ilgi çekici kağıt paralardır. Bu paralarda portre olarak, Debussy, Cezanne gibi önemli sanatçılara, Eiffel, Marie ve Pierre Curie gibi değerli ve dünya çapında mühendis ve bilim insanlarına yer verilmiştir.

ALMANYA

Avro, 2002 yılında Almanya’da da tedavüle girmiştir. Almanya’nın para birimi 1948-2002 yılları arasında marktı. Mark, II. Dünya Savaşı sonrasında Almanya ikiye ayrılınca, hem Batı Almanya’nın hem de Doğu Almanya’nın resmi para birimi olarak kullanıldı.

Almanya 1990’da birleşince, birleşik Almanya’nın para birimi olmuştur. Markın tarihi 1871 yılına kadar gider. 1871’de Almanya birliğini kurup tek devlet haline gelince, mark bu birleşik Alman imparatorluğunun para birimi olarak kabul edildi. İlk Alman markı goldmark adını taşıyordu ve 1873-1914 yılları arasında kullanıldı.

I. Dünya Savaşı’nda Almanya’nın uğradığı yenilgi neticesinde, ülkede enfl asyon çok yükselmiş ve devlet para biriminde çeşitli değişikliklere gitmiştir. Yeni düzenlemeler sonucunda para birimi, 1924 yılında reichsmark olarak kabul edilmiştir.

II. Dünya Savaşı’ndan sonra, 1948 yılında para birimi Alman markı adını aldı ve önceki para birimi olan reichsmark, değer olarak yeni marka eşitlendi. Böylelikle Alman markında ciddi bir reform yapılmış oluyordu. 1948’te ilk kez basılan kağıt Alman paralarının, Avro’ya geçiş yılı olan 2002’ye kadar dört emisyonu yapılmıştır. 1948’deki ilk emisyon, ½, 1, 2, 5, 10, 20, 50 ve 100 marklık banknotlardan meydana geliyordu. İkinci emisyon yine 1948’de tedavüle çıkarıldı.

İkinci emisyondaki paraların tasarımı, Amerikan dolarını ve Fransız frangını andırıyordu. 1960’ta Bundesbank tarafından basılan üçüncü emisyon, tasarım açısından daha özgün çizgiler taşıyor, ünlü Alman ressam Dürer’in tabloları ve çeşitli önemli binalar üçüncü emisyon banknotlarda tema olarak kullanılıyordu.

1990’da tedavüle çıkıp 2002’de Avro’ya geçene kadar kullanılan dördüncü emisyon Alman markı görsel açıdan en zengin emisyondur. Dördüncü emisyonda 5, 10, 20, 50, 100, 200, 500 ve 1000 marklık banknotlar bulunuyordu. Son emisyonda Almanya’nın önemli sanatçı, yazar ve bilim adamlarına portre olarak yer verilmiştir. Bunlara örnek olarak dünyaca ünlü matematikçi Carl Friedrich Gauss’u, Clara Shumann’ı, Paul Ehrlich’i ve Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler’in de yazarları olan ünlü masal yazarları Grimm kardeşleri verebiliriz.

BREZİLYA

Brezilya’nın para birimi realdir. Brezilya, ülkede yaşanan yüksek enfl asyon nedeniyle özellikle XX. yy. da çok kez parasından sıfır atmış, hatta birkaç kez para biriminde değişikliğe gitmiştir. Arjantin’le birlikte parasında en çok operasyon yapan Amerika ülkesidir.

Ülkenin ilk para birimi de ilk kez 1790’da tedavüle çıkan realdi. Bu, eski real adıyla anılır ve Brezilya’da 1942 yılına kadar tedavülde kalmıştır. 1994’te tekrar yeni real adıyla tedavüle çıkmış ve şu anda Brezilya’da geçerli olan para birimidir. 1942’de Brezilya, realden cruzerioya geçti. Cruzireo, 1942- 1986 ve 1990-1993 yılları arasında ülkenin para birimi olmuştur.

Cruzeiro’nun üç emisyonu yapılmıştır. Birinci emisyon 1942-1967, ikinci emisyon 1967-1986, üçüncü emisyon ise 1990-1993 yılları arasında kullanılmıştır. Birinci emisyon 5, 10, 20, 50, 100, 200 ve 500 cruzeirodan oluşuyordu. İkinci emisyon, cruzeiro novo (yeni cruzeiro) adıyla 1967’de piyasaya sürüldü. Bu, cruzeirodan üç sıfır atma operasyonuydu ve 1 yeni cruzeiro 1000 eski cruzeiroya eşit sayıldı. Üçüncü emisyon cruzeiro, 1990’da yeni cruzadonun yerine tedavüle girdi ve sadece 3 yıl, 1993’e kadar kullanıldı.

Üçüncü emisyon cruzeironun ilk banknotları, baskısı kendinden önce kullanılan yeni cruzadonun üzerine yapılan 50, 100, 200 ve 500 cruzeiro idi. Yine 1990’da üçüncü emisyon banknotlar tekrar basıldı ve 100, 200, 500, 1000 ve 5000 cruzeiroluk paralar piyasaya sürüldü. Ertesi yıl 10.000 ve 50.000 cruzeiro, 1992’de 100.000 cruzeiro ve 1993’te de 500.000 cruzeiro tedavüle çıkmıştır. Brezilya’nın geçmişte kullandığı diğer bir para birimi de cruzadodur ve 1986-1989 yılları arasında kullanılmıştır. 1989 yılında yeni cruzado adını almıştır. Cruzadonun ilk banknotları 10, 50, 100 ve 500 cruzadodur. 1987’de 1000, 1988’de de 5000 ve 10.000 cruzado basılmıştır.

ARJANTİN

Arjantin’in para birimi peso, son haliyle 1992’den beri kullanılmaktadır. Pesonun tarihi oldukça eskiye, Arjantin bağımsızlık savaşı sonrasına kadar gider. 1826 öncesinde peso adı, genellikle 8 reallik gümüş İspanyol madeni parası için kullanılıyordu. Bağımsızlığını kazandıktan sonra Arjantin kendi madeni paralarını basmış, peso, real, sol gibi birimlerde olan bu paralar, Arjantin’le birlikte komşu ülkelerinde 1881’e kadar tedavülde kalmıştır.

1881 yılında Arjantin’de altın ve gümüş peso basılmıştır. Altın peso fuerte adı verilen bu para birimi 1969’a kadar kullanılmıştır. Aynı zamanda yine 1881’de peso moneda nacional (ulusal para birimi) adıyla kağıt para da basılmış ve altın peso fuerte ile birlikte bu para birimi de 1969’a kadar piyasada tedavül etmiştir. Arjantin’in para birimi, 1970’de peso ley, 1983’te peso argentino adını aldı. Bunun nedeni, ülkedeki yüksek enflasyon sebebiyle paraya sık sık müdahale edilerek, paradan sıfır atılmasıdır.

Paraya yapılan bu operasyonlarda biri de 1985’te paradan sıfır atmakla kalınmayıp paranın biriminin değiştirilmesidir. 1985’te ilk kez pesodan vaz geçilerek, Arjantin para birimi olarak austral kabul edildi ve 1991’e kadar kullanıldı. Bu uygulama da başarılı olmamış, 1992 yılında australden yine sıfır atılarak 10.000 austral 1 pesoya eşitlenmiş ve pesoya geri dönülmüştür. Şu anda Arjantin’de bu son emisyon tedavülde bulunmaktadır.

Ülkede halen geçerli olan emisyon, 1, 2, 5, 10, 20, 50 ve 100 pesoluk banknotlardan oluşmakla birlikte, 1 peso yaygın olarak kullanılmamaktadır. Banknotlar görsel açıdan göze hoş gelecek şekilde tasarlanmıştır. Ön yüzde portre olarak Arjantin bağımsızlık savaşında emeği geçen generallere ve Arjantin cumhurbaşkanlarına yer verilmiştir.

JAMAİKA

Jamaika’nın para birimi 1969’dan beri Jamaika dolarıdır. Dolar Jamaika ile birlikte diğer bazı Orta ve Güney Amerika ülkelerinde de kullanılmaktadır. Jamaika’da ilk kullanılan para, maravedies olarak adlandırılan İspanyol bakır madeni parası idi. Daha sonra İspanyol doları olarak anılmaya başlayan bu para, Karayip Denizi bölgesini de içine alan geniş bir ticari alanda uzun süre geçerli olmuştur.

Son İspanyol doları 1825’te basıldı. 1825’ten sonra, Büyük Britanya’nın bütün sömürgelerinde olduğu gibi Jamaika’da da madeni İngiliz sterlini kullanılmaya başladı. 1969’a kadar Jamaika’da para birimi olarak sterlin ve şilin kullanıldıktan sonra, 30 Ocak 1968’de Jamaika Temsilciler Meclisi’nin oy birliği ile aldığı kararla 1969’da para birimi, dolar olarak kabul edildi. 1969’da 50 sentlik, 1, 2 ve 10 dolarlık banknotlar, 1970’te 5, 1976’da da 20 dolarlık banknot tedavüle girdi.

Aynı yıl 50 sentlik banknot madeni olarak basıldı ve 1986’da 100, 1988’de de 50 dolarlık banknot piyasaya sürüldü. 1990’da 1 dolar, 1994’te de 5 dolar madeni olarak basıldı. Yine 1994’te 500, 2000’de ise 1000 dolarlık banknot kullanıma sunuldu. Şu anda ülkede tedavülde olan banknotlar 50, 100, 500 ve 1000 dolarlıktır. Son emisyonda yer alan paralar, gerek portrelerine yer verilen kişiler, gerekse renk kompozisyonları ve arka temaları bakımından oldukça dikkat çekici banknotlardır. Bir Karayip ülkesi olan Jamaika’nın canlılığı ve ışıltısı paralarına yansımıştır.

Banknotların ön yüzünde Jamaika’nın ulusal kahramanı ve bir köle lideri olan Samuel Sharp’ın, Jamaika’nın ikinci başbakanı Sir Donald Sangster’ın, eski bir yerli kraliçe olan Nanny’nin ve Jamaika’nın dördüncü başbakanı Michael Norman Manley’nin portreleri yer alır. Arka yüz temaları ise Jamaika’nın doğal güzelliklerini ve tarihini yansıtır. Doktor mağarası plajı, Dunn nehri şelalesi, Jamaika tarihinde önemli yeri ve XVII. yy. da Karayiplerde çok önemli bir korsan limanı olan Port Royal şehri v.b. 1000 dolarlık banknotun arka teması ise Jamaika meclis binasıdır.

TRİNİDAD VE TOBAGO

Trinidad ve Tobago doları, ülkenin para birimidir. Kısaca TTD veya TT$ şeklinde ifade edilir. Kendinden önceki para birimleri Trinidad doları ve Tobago doları olup, ikisinin birleştirilmesiyle ülkede resmi para birimi olarak kabul edilmiştir.

Trinidad ve Tobago’da para biriminin tarihi süreci, Büyük Britanya’nın Karayipler’deki diğer sömürgeleriyle paralellik gösterir. 1704 yılında kraliçe Anne Karayipler’de kullanılacak paralara altın standardı getirmesine rağmen, XIX. yy. ortalarına kadar gümüş İspanyol doları kullanılmaya devam etmiştir.

İngiltere, 1821’de altın standardını kabul etti ve 1838’de meclis kararıyla Trinidad ve Tobago’da para birimi olarak resmen sterline geçildi. Buna rağmen, gümüş İspanyol doları da sterlinin yanında kullanılmaya devam etti.

XX. yy. da 1949 yılında, İngiltere’nin Karayipler’deki kolonileri için ortak bir para birimi benimsenince, Trinidad ve Tobago da bu uygulamanın bir parçası oldu. 1951’de İngiltere’nin diğer Karayip sömürgeleri Doğu grubu adıyla kendi paralarını basınca, Trinidad ve Tobago da 1964’e kadar bu para birimini kullandı.

İlk kez 1964’de Doğu Karayip dolarının yerine kendi parasını tedavüle çıkarmıştır. 1964’te ilk Trinidad ve Tobago doları piyasaya sürülürken, Trinidad ve Tobago Merkez Bankası 1, 5, 10, 20, 50 ve 100 dolarlık banknotları bastı. 1977’de 50 dolarlık banknotun basımından vazgeçildi. Ülkede şu anda tedavülde olan banknotlar 1, 5, 10, 20 ve 100 dolarlıktır. Trinidad ve Tobago dolarının ön yüzünde diğer ülkelerden farklı olarak bir şahıs portresi bulunmaz. Onun yerine orta kısımda devlet arması, ülkeye özgü bir kuş ve Trinidad ve Tobago’daki bir yer resmi yer alır. Bütün banknotların arka yüzüne ise Trinidad ve Tobago Merkez Bankası’nın resmi konulmuştur. Trinidad ve Tobago doları renk seçimi ve kompozisyonu açısından estetik olarak güzel bir paradır.

HİNDİSTAN

Hindistan rupisi, Hindistan’ın resmi para birimidir. Şu anda tedavülde olan banknotlar 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500 ve 1000 rupidir. Rupi kelimesi tarihi olarak Sanskritçe gümüş ve gümüş sikke demek olan raupyadan gelmektedir. Rupinin gümüş olması, XIX. yy. da dünyada güçlü ekonomilere sahip ülkelerin altın sikke standardı uygulamasından dolayı ciddi sıkıntıya neden oldu. ABD’de ve Avrupa ülkelerinin çeşitli sömürgelerinde büyük miktarda gümüş bulunması gümüşün değerinin altın karşısında düşmesi sonucunu doğurdu.

1825’te İngiliz kabinesinin aldığı, İngiliz kolonilerinde madeni sterlin kullanılmasını zorunlu kılan karardan Hindistan etkilenmedi. Gümüş rupi uzun süre Hindistan’ın para birimi olarak kullanılmaya devam etti. 1873 yılındaki büyük gümüş krizinden sonra pek çok ülke gümüşü bırakıp altın sikke standardını benimsedi. İngiliz Hindistan’ı da 1898’de resmen altın sikke standardını uygulamaya başladı ve değer olarak rupi İngiliz sterlinine eşitlendi.

Hindistan’da ilk kağıt para, 1864’te 10 rupilik banknot olarak basıldı. 1872’de 5, 1899’da 10.000, 1900’de 100, 1905’te 50, 1907’de 500 ve son olarak 1909’da 1000 rupilik banknotlar tedavüle girdi. 1917’de ise 1 ve 2 ½ rupilik banknotlar piyasaya sürüldü. Hindistan Bankası para basımına ilk kez 1938’de başladı.

İlk bastığı emisyon 2, 5, 10, 50, 100, 1000 ve 10.000 rupilik banknotlardan meydana geliyordu. Ülkede günümüzde kullanılan emisyon 5, 10, 20, 50, 100, 500 ve 1000 rupilik banknotlardan oluşmaktadır. Hepsinin ön yüzünde portre olarak Mahatma Gandhi yer almaktadır. Arka yüz teması olarak ise traktör resmi, Hindistan ile özdeşleşmiş fil ve kaplan resimleri, Himalaya dağları ve Hindistan parlamento binasının resimleri v.s. kullanılmıştır. Banknotlar tasarım ve renk kompozisyonu olarak vasat bir görünüme sahiptir.

MALDİVLER

Maldivler’in para birimi rufiyadır. MRF veya Rf kısaltmasıyla gösterilir. Rufiya kelimesi Hintçe rupiyaadan gelmektedir, onun da kökeni Sanskritçe’de gümüş ve gümüş sikke anlamına gelen rupyadır.

Maldivler’de para olarak kullanılan ilk malzeme deniz salyangozu kabuğudur. İlk madeni para Sultan İbrahim İskender zamanında (1648-1687) saf gümüşten basıldı. Daha sonra Sultan Hasan Nureddin zamanında 1787’de altın sikke, gümüş sikkenin yerini aldı. Sultan bastırdığı paralarda birine Mohoree diğerine ise Baimohoree denilen iki farklı kalitede altın kullandı XIX. yy. boyunca ve XX. yy. başlarında birimi laari olan bronz sikkeler tedavülde kaldı. Sultan III. Muhammed zamanında (1904-1935), madeni sikke basımına son verildi ve Maldivler’de bundan sonra Seylan Rupisi kullanılmaya başlandı. 1947 yılında da rufiyaa birimiyle kağıt para basımına başlandı.

İlk basılan banknotlar 1/2, 1, 2, 5 ve 10 rufiyaa idi. 1951’de 50 ve 100 rufiyaalık banknotlar piyasaya sürüldü. Ülkede bugün tedavülde olan emisyon 1983’te 2, 5, 10 , 20, 50 ve 100 rufiyaalık banknotlar halinde tedavüle çıktı ve 1990’da bunlara 500 rufiyaalık banknot eklendi. 1995’te ise 2 rufiyaa madeni olarak basılıp kağıt banknot piyasadan çekildi. Maldiv rufiyaası bir okyanus ülkesi parası olması dolayısıyla okyanusun canlılığını ve ışıltısını yansıtan, renkli ve hoş kompozisyonlara sahip estetik bir paradır. Bütün banknotların ön yüzünde Maldivlere özgü bir tür hafif yelkenli tekne teması bulunur. Arka yüz temaları her banknotta farklı olmakla birlikte balıkçılık, ada yaşamı, Male limanı ve pazar yeri gibi Maldivler’in günlük sosyal hayatını yansıtan temalardır.

MALEZYA

Ringgit Malezya’nın resmi para birimidir. Kısaca MYR veya RM şeklinde ifade edilir. Ringgitin alt birimi sendir. Malezya’da ringgitten önce para birimi olarak dolar kullanılıyordu. Malezya doları ilk kez 12 Haziran 1967’de ülkenin yeni merkez bankası olan Malezya Negara Bankası tarafından piyasaya sürüldü ve bu para kendisinden önce kullanılan Malaya ve İngiliz Borneo’su dolarının yerini aldı.

1967’de ilk Malezya doları 1, 5, 10, 50 ve 100 dolarlık banknotlar halinde basıldı. 1968’de ise 1000 dolarlık banknot piyasaya sürüldü. İkinci emisyon 1982-1984 yılları arasında Malezya’ya özgü geleneksel tasarımla basıldı. İkinci emisyonda yer alan banknotlar 1, 5, 10, 20, 50, 100, 500 ve 1000 ringgitten meydana geliyordu. Ülkede halen tedavülde olan son ve üçüncü emisyon 1996-1999 yıllarında tedavüle çıkmıştır.

Son emisyondaki banknotlar 2, 5, 10, 50 ve 100 ringgittir. 2004 yılında Malezya’da ilk kez polimer (plastik) olarak 5 ringgitlik banknot basılmıştır. Malezya ringgitinin tasarımı, dolar birimiyle ilk tedavüle çıktığı 1967’den beri benzer çizgiler taşır. Malezya’yı yansıtan özgün, karakteristik bir tasarımı olmakla birlikte estetik açıdan vasat görünümlü bir paradır. Bütün banknotların ön yüzünde, Malaya Federasyonu’nun ilk sultanı olan Tuanku Abdurrahman’ın portresi bulunmaktadır.

ZAMBİYA

Zambiya’nın para birimi kwachadır. Kwachanın alt birimi ngweedir ve 1 kwacha 100 ngweeden meydana gelir. 1968 yılında poundun yerine ülkenin resmi para birimi olmuştur. 1968’de Zambiya Bankası 50 ngwee, 1, 2, 10 ve 20 kwachalık banknotları ilk kez piyasaya sürdü. 1973 yılında 5 kwachalık banknot tedavüle çıktı ve aynı yıl son 50 ngweelik banknot basıldı. 50 kwacha 1986’da, 100 ve 500 kwacha 1991’de, 1000, 5000 ve 10.000 kwacha 1992’de, son olarak da 20.000 ve 50.000 kwacha 2003’de tedavüle çıktı. Zambiya’da şu anda tedavülde olan banknotlar 50, 100, 500, 1000, 5000, 10.000, 20.000 ve 50.000 kwachadır.

1991 yılına kadar bütün banknotlarda ön yüzde, ülkenin kurucusu ve ilk devlet başkanı olan Kenneth Kaunda’nın portresi yer almıştır. 1992’de değişiklik yapılmış, bu yıldan sonra ön yüz portresi olarak Zambiya balık kartalı kullanılmıştır. Arka yüzde ise her parada farklı olmak üzere Afrika ve Zambiya’ya özgü zebra, fil, aslan, leopar gibi hayvanlar tema olarak yer almaktadır.

Zambiya polimer paraya geçen ilk Afrika ülkesidir. 500 ve 1000 kwacha polimer (plastik) malzeme üzerine basılmıştır. Zambiya kwachası, ulusal ve uluslar arası anlamda parasal değerinden çok tasarımı ve estetik görünümüyle ön plana çıkmaktadır. Kullanılan renkler, ön ve arka yüzdeki temanın kompozisyonu, özellikle de 1992’de basılan son emisyon banknotların ön yüz teması olan Zambiya balık kartalı, paraya çok şık bir görüntü vermekte ve kwachayı diğer Afrika ülkelerinin paralarından ayırmaktadır. Arka yüz teması olarak kullanılan hayvan resimleri de bize Zambiya’nın zoolojik zenginliği hakkında fikir vermektedir.

YENİ ZELANDA

Yeni Zelanda doları ülkenin resmi para birimidir. Yeni Zelanda’nın yanı sıra Cook Adaları’nda, Niue, Tokelau ve Pitcaim adalarında da kullanılmaktadır. Yeni Zelanda dolarından önce ülkenin para birimi, 1933’ten beri kullanılmakta olan pound idi. 10 Temmuz 1967’de Yeni Zelanda doları, poundun yerine tedavüle çıkmıştır.

1967 yılındaki ilk emisyon 1, 2, 5, 10, 20 ve 100 dolarlık banknotlardan oluşuyordu. Ön yüzlerinde kraliçe II. Elizabeth’in portresi, arka yüzlerinde ise yerel kuş ve bitki temaları bulunuyordu. 1992’de piyasaya sürülen yeni emisyonda, ilk emisyondan farklı şekilde ön yüz portresi olarak önde gelen Yeni Zelandalılara yer verilmiş, arka yüzde ise Yeni Zelanda’ya özgü kuş ve manzara temaları yer almıştır.

1999’da kağıt paraların yerine polimer para basılmıştır. Polimer banknotlarda, banknotların özellikleri kağıt paralarla hemen hemen aynı kalmakla birlikte daha çok güvenlik önlemi alınmıştır.

Yeni Zelanda’da halen tedavülde olan banknotlar 5, 10, 20, 50 ve 100 dolarlık banknotlardır. Ön yüz portreleri Edmund Hillary, Kate Sheppard, Sir Apirana Ngata ve Lord Rutherford gibi önde gelen Yeni Zelandalılar’dır. Sadece 20 dolarlık banknotta kraliçe II. Elizabeth’in portresi bulunmaktadır. Arka yüz teması olarak ise sarı gözlü penguen ve Campbell adası görüntüsü, mavi ördek ve nehir görüntüsü, Yeni Zelanda şahini ve dağ görüntüsü gibi Yeni Zelanda’ya özgü hayvan ve mekanlar kullanılmıştır.

Yeni Zelanda doları gerek renk seçimi, gerekse paranın tasarımında kullanılan elemanların birbiriyle kompozisyonu açısında göze hoş görünen güzel bir paradır ve okyanus ülkelerinin paralarının canlılığını yansıtmaktadır.

FİJİ

Fiji’nin para birimi 1969’dan beri Fiji dolarıdır. FJ$ sembolüyle gösterilir. Dolar, Fiji’de 1867-1873 yılları arasında da kullanılmıştır. Bugün tedavülde olan para birimine ikinci dolar adı verilir.

İkinci dolar 1969’da, Fiji poundunun yerine tedavüle çıkmıştır. Fiji 1987’den beri cumhuriyetle yönetilmesine rağmen banknotların ön yüzünde portre olarak kraliçe II. Elizabeth’in portresi yer alır.

1867 yılında basılan birinci dolar 1, 5, 10, 25 ve 50 dolarlık banknotlardan oluşmaktaydı. 1969’da piyasaya çıkan ikinci doların ilk banknotları ise 50 sent, 1, 2, 5, 10 ve 20 dolarlıktı. 50 sentlik banknot 1980 yılına kadar kullanılmış ve bu tarihte tedavülden kaldırılmıştır. Fiji’de bugün kullanılmakta olan ve 2007’de tedavüle çıkan son emisyon 2, 5, 10, 20, 50 ve 100 dolarlık banknotlardan meydana gelmektedir.

Fiji doları renkli, cıvıl cıvıl, oldukça güzel görünümlü tipik bir okyanus ülkesi parasıdır. Yukarıda da ifade edildiği gibi ön yüzünde Kraliçe II. Elizabeth’in portresine yer verilmiştir. Arka yüzde ise Fiji’de günlük hayatı yansıtan insan, hayvan, köy yaşamı ve çalışan işçi v.s temaları kullanılmıştır.

Bu yazıda, dünyadaki bazı ülkelerin paralarını kısaca tanıtmaya, genelde paralara, özelde ise yabancı ülke paralarına ilgi duyan kişilere fikir vermeye çalıştım. Yabancı ülkelerin paralarını tanımak diğer ülkeler hakkında bilgi sahibi olmamıza yardım edeceği gibi bizlerde o ülkelere seyahat etme isteğini uyandırabilir ve içimizdeki gezginin ortaya çıkmasına da vesile olabilir. Hiç değilse imkanlarımız ölçüsünde paralar toplayarak seçkin bir koleksiyon, çok zevkli ve dinlendirici bir hobi edinebiliriz.

Paraların Dünyasında Yolculuk – Bu yazı 2011 yılının Ağustos ayında yayınlanan Gezgin Dergisi’nin 54. sayısından alınmıştır.